Granice

Granica ¹ pozostaje w refleksji naukowej kategorią wymagającą – złożoną w swej istocie, a zarazem uwikłaną w różnorodne zjawiska dostrzegane we wciąż zmieniającej się rzeczywistości społecznej. Obserwowanym tendencjom do unifikacji i znoszenia granic towarzyszy wzrost napięć wokół nich, co powoduje, że retoryka świata bez granic jawi się jako przebrzmiała i niezbyt adekwatna do rzeczywistości (Szlachcicowa 2018: 43–44). Zatem wciąż „raczej naiwn[ym] jest przekonanie, iż kiedykolwiek uda się całkowicie wyeliminować je z życia społeczeństw” (Zenderowski 2003: 5–6) ². Zainteresowanie, jakie wzbudza granica wśród badaczy rozmaitych dyscyplin, przekłada się na wielość rozstrzygnięć teoretycznych i analiz empirycznych. Ta różnorodność podejść do granicy jako kategorii opisowej i analitycznej powoduje, że nie jest możliwym przedstawienie wszystkich ujęć właściwych poszczególnym dyscyplinom, a uzasadniających częściowo interdyscyplinarność studiów nad granicami. Dlatego niniejsze opracowanie jest próbą przedstawienia jedynie tych koncepcji, które ukierunkowują dociekania na zagadnienia szczególnie istotne dla badacza granic i pograniczy zorientowanego przede wszystkim na kwestie społeczne.

O różnych rodzajach granic i ich własnościach

Referując podziały granic, z jakimi spotkać się można w literaturze przedmiotu, rozpocząć należy od przywołania rozróżnienia na granice naturalne i sztuczne, które obecne było w refleksji podejmowanej na gruncie geografii politycznej już w XIX wieku. Opierano je wówczas na założeniu, że wszelkie granice, które nie wynikają z przyrodniczego zróżnicowania terenu, są sztuczne. Dokonujące się od połowy lat pięćdziesiątych XX w. procesy integracyjne doprowadziły do odejścia od tego podziału na rzecz zintegrowanej refleksji uwzględniającej granice naturalne, historyczne oraz narodowe (bazujące zarówno na kryterium języka oraz rasy, jak i zasięgu kultury), przy czym dwie ostatnie kategorie zakładały mniejszy lub większy udział człowieka – a w istocie państwa – w ich wyznaczaniu. Przyjęto, że wszystkie granice polityczne oparte są na umowie społecznej, a granica naturalna (stanowiąc określony punkt odniesienia) pomaga reprezentantom instytucji państwa w wyznaczaniu linii granicznej o charakterze politycznym (Balawajder 2013: 49). Uzasadnione jest więc klasyfikowanie granic państwowych jako sztucznych, bo ustalonych przez człowieka, ale wyznaczanych albo na podstawie czynników naturalnych, albo nienaturalnych (Bański 2010: 497) bądź też częściowo tych pierwszych, a częściowo drugich (Zenderowski, Brzezińska 2014: 169).

Rozwój krytycznego podejścia do granic definiowanych terytorialnie doprowadził do pojawienia się w refleksji naukowej granic społeczno-kulturowych jako uzasadnionej alternatywy (Szlachcicowa 2018: 46). Rozróżnienie na granice państwowe versus społeczno-kulturowe zagościło w dyskursie naukowym, dając pierwszeństwo jednym lub drugim – w zależności od przyjmowanej perspektywy analitycznej. Główne kierunki współczesnych badań nad granicami ilustrują ich bogactwo oraz zróżnicowanie. Badania te dotyczą: 1) → dyskursywnego konstruowania granic oraz tożsamości, subiektywnego stanowienia różnicy istotnej w zrozumieniu fenomenu etnicz ności i → nacjonalizmów, 2) ustanawiania relacji władzy przejawiającej się tak w widocznych (politycznych, ekonomicznych), jak i niewidocznych (społeczno-kulturowych) praktykach związanych z granicami, 3) instytucjonalizacji granicy przejawiającej się w ustanawianiu linii granicznych, ale również w jej reprodukowaniu (podtrzymywaniu jej idei) przez rozmaite instytucje działające na terytorium przez nią wyznaczonym, a zarazem w formalnym sankcjonowaniu różnicy determinującej procesy społecznej ekskluzji i inkluzji, 4) związku granic z globalizacją stanowiącą przesłankę do podejmowania szerokiego zakresu tematów dotyczących roli granicy państwowej w obliczu ponadnarodowych powiązań i wpływów (Popescu 2012: 22–27).

Wymienione obszary rozwoju studiów nad granicami uzasadniają zatem zreferowanie dwóch sposobów ujmowania granic – zarówno jako konstruktów mających odniesienie terytorialno-polityczne, jak i tych wskazujących na ich społeczno-kulturową genezę.

W stronę terytorialno-politycznego ujmowania granic

Granice państwowe są wyrazem terytorialności państwa, którą łatwo dzięki nim zakomunikować jako jedynym w zasadzie wymaganym oznakowaniom (Newman, Paasi 2013: 13). Z punktu widzenia prawno-administracyjnego mają charakter formalny, liniowy i z tej racji przypisuje się im cechę jednoznaczności i arbitralności (Bański 2010: 493–494), a to – wraz z powiązaniami i odniesieniami do terytorium – nadaje im walor obiektywności.

Z uwagi na to, że granice wyznaczają obszar zwierzchności terytorialnej państwa i zakres przestrzennego władztwa, uzasadnione są rozważania nad traktowaniem ich jako instytucji społecznych ³. Jako tak sklasyfikowane stanowią o jego rzeczywistej i symbolicznej zawartości terytorialnej (Lis 2008: 37), wyznaczają zakres suwerenności państwa oraz prawa obejmujące jego obywateli (Donnan, Wilson 2007: 20), są „znakami tożsamościowymi” i jako takie są istotne dla podtrzymywania świadomości narodowej (Burszta 2001: 63). Poprzez ustanawianie i znakowanie granic wyznaczany jest porządek administracyjny, prawny, materialny i symboliczny (Faist 2010: 36). Stanowią one zatem zbiór reguł, „drogowskazy interpretacyjne” służące do określania podstaw porządku społecznego w różnych dziedzinach życia. Oprócz skutków polityki i prawa państwowego „w granicach” dostrzega się ciąg międzyetnicznych stosunków społecznych w różnych sferach życia, które utrwalają się w świadomości jednostek i grup w nich uczestniczących lub o nich wiedzących (Kurczewska 2005: 386–387).

Inną kwalifikacją granic państwowych jest ujmowanie ich w kategoriach procesów – jako takie spełniają liczne funkcje, stają się instrumentami polityki państwowej uzależnionej od stopnia kontroli nad granicami i jednostkami zamieszkującymi wyznaczone przez nie terytorium (Donnan, Wilson 2007: 20), są gwarantem narodowego interesu, oddziałują na sytuację na obrzeżach państwa, stanowią wyznacznik polityki zagranicznej wobec podmiotów współdzielących granice (Burszta 2001: 63– 64; Lis 2008: 37). I tak w podstawowym wymiarze akcentować można wewnętrzne i zewnętrzne funkcje granicy (Balawajder 2013: 44–45): z jednej strony reguluje ona działania wewnątrz państwa, zasady migracji, transferów różnych dóbr poza obszar nią oznaczony, z drugiej – określa dostęp podmiotów zewnętrznych do tegoż terytorium. Za swego rodzaju uszczegółowienie tej typologii uznać można propozycję następujących funkcji granic: bariery fizycznej, politycznej, ekonomicznej, „efektu demonstracyjnego”, kształtowania specyfiki obszarów przygranicznych, a także funkcji symbolicznej, represji, kordonu sanitarnego, ekologicznej oraz kresów (Misiak 2003: 71–78); część z nich da się zamknąć w typologii metafunkcji granic uwzględniającej stopień ich przepuszczalności: dezintegracyjnej, fragmegracyjnej i integracyjnej (Moraczewska 2008). Podnieść należy także funkcję kreowania, reprodukowania, a zarazem umacniania wspólnot szczególnego rodzaju: granice są bowiem również wyznacznikami tożsamości narodowej i kreatorami kultur narodowych (Donnan, Wilson 2007: 20).

W literaturze funkcje granic bywają poznawczo uatrakcyjniane poprzez → metafory granic. Wyjątkowo nośne wydają się być one w sytuacji → pogranicza jako obszaru szczególnego z racji wpływu, jaki granice, w zależności od ich charakteru, wywierają na podejmowane działania instytucjonalne oraz życie codzienne jego mieszkańców – za przykład może posłużyć typologia granic jako: „linii okopów”, „rzeki”, „ściany”, „parkanu” i „ulicy” oraz pogranicza jako, odpowiednio, „pola minowego”, „promu”, „bramy”, „boiska” i „placu targowego” (Golka 1999: 13–15); para metafor granicznych: „zamkniętych drzwi” (ang. „closed door”) versus „porowatości” i „kolekcjonowania różnorodności” (ang. „porosity” and „collector of variety”) lub granicy jako „wydarzenia” (ang. „event”) noszącego w sobie znaczenia społeczne (Kurczewska 2009: 200–206). Wartość metafor polega m.in. na tym, że pomagają one poszerzać i różnicować interpretację samych granic (tamże: 195).

Kolejną własnością granic politycznych jest ich niestałość – granice to konstrukty bardziej dynamiczne aniżeli statyczne, ustanawiające przejrzyste podziały geopolityczne. Zmieniają się w wyniku przemian geopolitycznych (o różnej genezie), decyzji podejmowanych przez decydentów politycznych aktywnych w ramach rozmaitych układów instytucjonalnych (różnego szczebla), równolegle zachodzących procesów społecznych w zróżnicowanej skali. Nie chodzi tu wyłącznie o kwestię zmian na mapie geopolitycznej świata, ale również o regulacje determinujące stopień przepuszczalności granic państwowych. W tym kontekście istotny jest podział granic na: 1) „grube” (ang. thick borders), sztywne, trudne do przekroczenia, stanowiące asumpt do powstawania sporów politycznych, oraz 2) „cienkie” (ang. thin borders), przepuszczalne, z czasem pozwalające na pojawienie się i rozkwit różnych form koegzystencji i współpracy (Haselsberger 2014: 510–511), przy założeniu istnienia stanów pośrednich, związanych ze zróżnicowaniem stopnia otwartości na wszelakiego rodzaju przepływy.

Współczesna refleksja nad granicami politycznymi pozwala również dostrzec ich polisemiczność i heterogenizację. Polisemiczność oznacza, że w praktyce granice nie oznaczają tego samego dla wszystkich i nie wszyscy mogą je na tych samych zasadach przekraczać – selekcja odbywa się w odwołaniu do rozmaitych osi społecznych zróżnicowań (np. płci, rasy, wyznania, klasy społecznej, osobistej biografii zapisanej w dokumentach), które mogą determinować przeprowadzenie i/lub przebieg kontroli granicznych. Heterogenizacja natomiast skłania do myślenia nie tylko o zróżnicowanym charakterze granic terytorialnych, ale o „wychodzeniu granic z formy” – są one coraz częściej usytuowane nie tylko na granicach terytorium, ale również wewnątrz i na zewnątrz niego za sprawą dywersyfikacji praktyk granicznych podejmowanych z dala od „właściwych” granic (Moll 2016: 24–28).

Powyższe własności świadczą o tym, że granica państwowa – jako kategoria analityczna – jest społecznie nośna. Jej znaczenie wzmacnia to, że choć jest ona strukturą narzuconą, to jest również strukturą „swoją”, jest zarówno projektem zewnętrznym wobec jednostek, jak też ich własnym. Można ją więc ujmować w kategoriach społecznych wyobrażeń, a także społecznych interakcji (Wojakowski 2007a: 40–41). Nie oznacza to oczywiście negacji faktu realnego, namacalnego istnienia granicy państwowej, ale „zwrócenie się w stronę tego, jakie znaczenie granicy państwowej przypisują sami mieszkańcy – jakim interpretacjom ją poddają i jakie działania są nań skierowane lub jakie przebiegają z nią w tle” (Dolińska i in. 2018: 95).

W stronę społeczno-kulturowego ujmowania granic

W refleksji nad granicami nie może zabraknąć stwierdzenia, że są one jednocześnie „częściami kulturowych krajobrazów, które często przekraczają fizyczne granice państwa i pokonują siłę państwowych instytucji” (Donnan, Wilson 2007: 19). Dlatego (roz)poznanie tych fenomenów obliguje do wyjścia poza ich polityczno-terytorialne sankcjonowanie i zwrócenie się w stronę uzasadnienia społecznego.

Kluczowa w tym względzie okazała się koncepcja granic etnicznych Fredrika Bartha, której założenia można zreferować w sposób następujący: kulturowym cechom, które stają się determinantami ustanawiania granic etnicznych, przypisać należy wyłącznie społeczną istotność (brane pod uwagę są jedynie te cechy, które same jednostki uważają za ważne); granice etniczne są granicami społecznymi, chociaż mogą mieć terytorialne odpowiedniki; cechy, które wyznaczają granice, mogą się zmieniać, podobnie jak kulturowe własności określające członków różnicowanych grup – pomimo tego za trwałą należy uznać dychotomizację na „członków” i „nieczłonków” (→ swoi i obcy); różnice etniczne trwają dzięki kontaktom społecznym i wymagają istnienia zarówno kryteriów i znaków tożsamości, jak i struktury interakcji pozwalającej tym różnicom trwać; identyfikacje etniczne stają się podstawą formułowania grup etnicznych rozumianych w sensie organizacyjnym; granice etniczne organizują życie społeczne – zachowania i społeczne relacje (Barth 1969: 13–16). Kolejne dwa dziesięciolecia to rozwój debaty pomiędzy zwolennikami tej konstruktywistycznej perspektywy a przekonanymi o wiążącej sile etniczności i kultury; w jej ramach sytuacjonizm (ang. situationalism), ukazujący, jak jednostki identyfikują się z różnymi kategoriami etnicznymi w zależności od sytuacji, przeciwstawiany był esencjalizmowi (ang. essentialism), który uprzywilejowywał stabilność zapewnianą przez kultury etniczne (Wimmer 2008: 970). „Wyzwalająca intelektualnie zmiana paradygmatu” (Cohen 2000 [1994]: 59), zapoczątkowana przez Bartha, pozwala współcześnie opisywać granice etniczne jako fenomeny świadomościowe, powiązane z tożsamością, mające charakter kulturowy i konstytuujące wspólnoty znaczeń bądź społeczną organizację (Wojakowski 2007b: 82–84).

Założenie o społecznym konstruowaniu granic nie oznacza spójnego poczucia odrębności, podzielanego przez wszystkich członków wspólnoty – to „świadomość samego siebie”, etniczność wytwarzana „dla siebie samego” ma pierwszeństwo w nadawaniu znaczenia granicom oraz w interpretacji tożsamości etnicznej (Cohen 2000 [1994]: 76). Nie oznacza również niezależności od kontekstu politycznego – ważnym uczestnikiem procesu wytwarzania granic jest bowiem państwo. Odwołanie do niego pozwoliło odpowiedzieć na pytanie postawione ponad dwadzieścia lat później, „dlaczego i jak sam fakt różnicy staje się znaczący” (Verdery 2000 [1994]: 44) ⁴ – państwo, czyniąc różnicę etniczną znaczącą, instytucjonalizuje tak wspólnotę, jak i tych, którzy do niej nie należą, przy czym stopień intensywności wysiłków homo genizujących i heterogenizujących bywa różny (tamże: 44–50) ⁵.

Ewolucja myślenia o granicach etnicznych ukazała zróżnicowanie procesu ich stanowienia, a zarazem opisywania. Andreas Wimmer wskazuje m.in. na: 1) istnienie pola społecznego, w którym jednostki ustanawiają granice, a które „zawiera w sobie” ograniczenia wpływające na ich konstruowanie (instytucjonalne środowisko kształtujące strategie wyznaczania granic etnicznych, strukturę władzy określającą interesy jednostek w kontekście zróżnicowania etnicznego oraz sieci sojuszy politycznych wpływających na to, gdzie zostaną wytyczone granice między „nami” a „innymi”); 2) zróżnicowane strategie ich wytwarzania przez różne podmioty, w różnych kontekstach społecznych (ustanawianie/przesuwanie granic poprzez ekspansję, zawężanie granic, inwersję normatywną zmieniającą znaczenie granicy i kwestionującą hierarchiczne uporządkowanie kategorii etnicznych, repozycjonowanie w ramach istniejącego hierarchicznego systemu granic, rozmywanie/zacieranie granic etnicznych i podkreślanie innych, przekrojowych podziałów społecznych); 3) dynamikę stanowienia granic etnicznych – zamiany mogą mieć charakter egzogenny i dotyczyć ram instytucjonalnych, podziału władzy lub sojuszów politycznych (ang. exogenous shift), endogenny, z uwagi na zamierzone i niezamierzone konsekwencje strategii realizowanych przez różnych aktorów, uwidaczniające się w zmianie krajobrazu podziałów etnicznych, rzutujące na ich polityczne usankcjonowanie (ang. endogenous shift), oraz mogą wynikać z nowych strategii przenikających do obszaru społecznego i adaptowanych przez niektórych aktorów (ang. exogenous drift) (Wimmer 2008: 986–997, 1004–1007). Procesy tworzenia granic etnicznych należy postrzegać zatem w świetle tego, w jaki sposób aktorzy strategicznie angażują się w walkę o to, jakie granice są istotne, a sfera publiczna jest ważnym miejscem, w którym wspomniane procesy zachodzą (Midtbøen 2018). Dla pełniejszego zrozumienia i opisania granic etnicznych proponowany jest również podział na granice symboliczne i społeczne. Pierwsze są „konceptualnymi rozróżnieniami” dokonywanymi w celu kategoryzacji ludzi, praktyk, przedmiotów, a nawet czasu i przestrzeni, są narzędziami, za pomocą których jednostki oraz grupy walczą i dochodzą do porozumienia w sprawie definicji rzeczywistości, generują podział ludzi na grupy, a zarazem poczucie podobieństwa i grupowej przynależności. Drugie natomiast „są zobiektywizowanymi formami różnic społecznych, przejawiającymi się w nierównej dostępności i dystrybucji zasobów (materialnych i niematerialnych) oraz szans społecznych” (Lamont, Molnár 2002: 168).

Zapoczątkowany przez Bartha paradygmat w myśleniu o granicy zmienił jej istotę i zarazem pozycję w polu nauki – procesualne i symboliczne podejście do granic stworzyło możliwość ukazania ich relacyjnej natury oraz doprowadziło do zredefiniowania ich funkcji; pozwoliło wyeksponować, jak „działają” granice między grupami, warunkując ich trwanie i zmianę. Sprzyjał temu dokonujący się w naukach społecznych „zwrot relacyjny”, ale i „zwrot terytorialny” – uwalniający przestrzeń od jej bezpośrednich odniesień terytorialnych, eksponujący jej społeczną genezę, a zarazem odsłaniający jej polityczne i ekonomiczne uwarunkowania (Szlachcicowa 2018: 48–50). I jeden, i drugi zdeterminowały zmianę i umożliwiły stopniowe poszerzanie pola definicyjnego granicy, a zarazem spektrum zmiennych oraz wskaźników pozwalających o niej orzekać w określonych kontekstach społecznych. Owe zwroty pozwalają m.in.: 1) widzieć w granicach konstrukty polityczne, społeczno-kulturowe, symboliczne, których znaczenie jest negocjowane; 2) uznać ich procesualność, odzwierciedlającą się m.in. w koncepcjach othering i bordering – wyznaczania społecznych podziałów, a zarazem praktyk społeczno-kulturowych i dyskursywnych odgraniczających „swoich” od „innych”/ „obcych” (→ swoi i obcy); 3) uwzględniać w definiowaniu granic ich świadomościowy charakter – włącznie z takim samym charakterem przestrzeni stanowiącej kontekst dla ich budowania; 4) założyć płynność, a zatem i zmienność konstruowanych różnic kulturowych i budowanych podziałów społecznych oraz przestrzeni, w której ów proces zachodzi – z racji jej wielorakich, w tym pozaterytorialnych odniesień (Szlachcicowa 2019; Opiłowska 2019).

Bogactwo treści niesie za sobą wyzwania empiryczne i analityczne w zakresie prowadzenia porównawczych studiów nad granicami etnicznymi. Wskazać można m.in. zróżnicowanie: politycznej siły granic etnicznych, możliwości ich przekraczania z uwagi na sieci społeczne i dostęp do zasobów (dyskryminacja, wykluczanie), znaczenia różnic kulturowych i stopnia ich (nie)pokrywania się z granicami etnicznymi oraz trwałości/ zmienności grup i granic (Wimmer 2008: 976–985), a także rozmaite konfiguracje granic społecznych i symbolicznych oraz zakres ich wzajemnego (nie)pokrywania się w określonych kontekstach (Lamont, Molnár 2002: 186), pojemność samego terminu „granica symboliczna”, zawierającego w sobie dodatkowo zróżnicowane odwołania do zagadnień systemowych (ang. system issues), symboli (ang. symbols) oraz działań społecznych (granic społecznych) (ang. social action – social boundaries) (Bryson 2016: 353 i nn.), jak również niejednorodność samego terminu „granica” – o czym poniżej.

Ewolucja paradygmatów i różnorodność terminologiczna

Ewolucję naukowego ujmowania granicy opisać można w odwołaniu do trzech paradygmatów: modernistycznego – w którym granica jest konkretną linią, budującą szczególnego rodzaju jedność terytorialną, społeczną i kulturową; konstruktywistycznego – kontestującego terytorialne definiowanie granic, wskazującego na kwestię jedności społecznej i organizacji społecznej, które są warunkowane kulturowo-symbolicznie i determinowane relacyjnie; postmodernistycznego – bazującego na założeniach konstruktywizmu i ustawiającego się w opozycji do paradygmatu modernistycznego – zakładającego płynną konceptualizację przestrzeni i relacji między terytorialnymi a społeczno-kulturowymi aspektami rzeczywistości (Wojakowski 2017: 15–20). Z rozwojem koncepcji idzie w parze zróżnicowanie terminów opisujących granicę – są one elastyczne i odzwierciedlają znaczenia w odniesieniu do różnych kontekstów kulturowych (Haselsberger 2014: 508). Problematyczność wynikającą z tej wielości, ale i wieloznaczności widać chociażby przy zestawieniu ze sobą polskiego terminu „granica”, wcale nie jednoznacznego, z wybranymi angielskimi terminami: border, frontier, boundary lub boundaries, możliwymi do dookreślenia jako geopolitical boundaries, sociocultural boundaries, economic boundaries oraz biophysical boundaries (tamże: 509), jak również przy próbie ich przełożenia i zastosowania w polskich studiach nad granicami (Niedźwiecka-Iwańczak 2018) ⁶. Dodatkowo, kwestię problematyzuje relacja pomiędzy „granicą” i „pograniczem”, których znaczenia mogą się nakładać i przecinać (Wojakowski 2017: 14).

Granica a pogranicze – wybrane problemy i inspiracje

Relacyjne konstruowanie granic etnicznych, narodowych podobieństw oraz różnic widoczne jest szczególnie w regionach granicznych (ang. border regions) (Lamont, Molnár 2002: 183). Interakcje transgraniczne i/lub wspólne czy odrębne tożsamości mają wpływ na sytuację nieprzekładalności granic społecznych i przestrzennych (państwowo-terytorialnych), tak jak zostały one ukształtowane przez urzędników – dotyczy to ich postrzegania przez jednostki doświadczające na co dzień tak specyficznej rzeczywistości (Newman, Paasi 2013: 21). Uwzględniając złożoność kontekstu oraz sytuacji i procesów społecznych związanych z granicami, a zachodzących w regionach usytuowanych na granicach państwowych lub w ich pobliżu, warto wyodrębnić wątki szczególne z uwagi na ich problematyczną, a jednocześnie inspirującą naturę – przy założeniu, że terytorialność (rozumiana substancjalnie) jest cechą konstytuującą pogranicze. W polskich studiach na szczególną uwagę zasługują kwestie: (nie) przekładalności granic społecznych i terytorialno-politycznych, w tym „transgresji lokalności” (Wojakowski 2013), „orientacji na granicę” vs „orientacji na pogranicze” (Kurczewska 2005), ujmowania granicy jako zasobu warunkującego rozwój wspólnot ponadgranicznych (Łukowski 2009), własności i dynamiki → sąsiedztwa narodowego dziejącego się w pobliżu granicy państwowej (Dolińska i in. 2018), instytucjonalizacji → miast podzielonych z uwagi na rolę i charakter granicy państwowej (Zenderowski, Brzezińska 2014). Można się spodziewać, że swoje stałe miejsce zajmie również koncepcja kraj obrazów przygranicznych (→ borderscapes) (Brambilla 2015) – jest bowiem propozycją pojemną, uwzględniającą wiele zjawisk i procesów dziejących się na lub przy granicy.

Bibliografia:

Anderson M. (1996). Frontiers: Territory and State Formation in the Modern World. Oxford: Polity Press.
Babiński G. (2003). Przekraczanie granic etnicznych. W: M. Zielińska (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Teorie, studia, interpretacje (t. 1, s. 123–132). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Balawajder G. (2013). Granica państwa jako kategoria wielowymiarowa. „Pogranicze. Polish Borderlands Studies”, 1(1): 44–56.
Bański J. (2010). Granica w badaniach geograficznych – definicja i próby klasyfikacji. „Przegląd Geograficzny”, 82(4): 489–508.
Barth F. (1969). Introduction. W: F. Barth (red.), Ethnic Groups and Boundaries. The Social Organization of Culture Difference (s. 9–38). Boston: Litlle, Brown & Company.
Barth F. (2000 [1994]). Enduring and emerging issues in the analysis of ethnicity. W: H. Vermeulen, C. Govers (red.), The Anthropology of Ethnicity. Beyond ‘Ethnic Groups and Boundaries’ (s. 11–32). Amsterdam: Het Spinhuis.
Brambilla Ch. (2015). Exploring the critical potential of the borderscapes concept. „Geopolitics”, 20(1): 14–34.
Bryson B. (2016). Symbolic boundaries. W: D. Inglis, A.M. Almila (red.), The SAGE Handbook of Cultural Sociology (s. 349–362). London: SAGE Publications.
Buchowski M. (2004). Granica a uprawianie antropologii – uwagi wstępne. W: M. Buchows ki, A. Brencz (red.), Polska–Niemcy. Pogranicze kulturowe i etniczne (s. 7–11). Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Uniwersytet Wrocławski, Wydawnictwo Poznańskie.
Burszta W.J. (2001). Granice etniczne i kulturowe a idea euroregionalna. „Sprawy Narodowościowe”, 19: 59–67.
Cohen A.P. (2000 [1994]). Boundaries of consciousness, consciousness of boundaries. Critical questions for anthropology. W: H. Vermeulen, C. Govers (red.), The Anthropology of Ethnicity. Beyond ‘Ethnic Groups and Boundaries’ (s. 59–79). Amsterdam: Het Spinhuis.
Dolińska K., Makaro J., Niedźwiecka-Iwańczak N. (2018). Cud pogranicza? Zgorzelczanie, gubinianie i słubiczanie o życiu w miastach podzielonych. Kraków: Nomos.
Donnan H., Wilson T.M. (2007). Granice tożsamości, narodu, państwa (tłum. M. Głowacka-Grajper). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Eriksen T.H., Jakoubek M. (red.) (2019). Ethnic Groups and Boundaries Today: A Legacy of Fifty Years. London – New York: Routledge, Taylor & Francis Ltd.
Faist T. (2010). O transnarodowym przetwarzaniu granic, przestrzeni i mechanizmów społecznych (tłum. K. Suwada). W: Ł. Krzyżowski, S. Urbańska (red.), Mozaika przestrzeni transnarodowych. Teorie – metody – zjawiska (s. 29–48). Kraków: Nomos.
Golka M. (1999). Pogranicza – transgraniczność – transkulturowość. W: L. Gołdyka (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej – kontynuacje (s. 13–26). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Haselsberger B. (2014). Decoding borders. Appreciating border impacts on space and people. „Planning Theory & Practice”, 15(4): 505–526.
Kurczewska J. (2005). Granica niejedno ma imię. Trzy podejścia teoretyczne. W: J. Kurczewska, H. Bojar (red.), Granice na pograniczach (s. 365–396). Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii PAN.
Kurczewska J. (2009). Border metaphors in the Polish sociology of borderlands. „Polish Sociological Review”, 2(166): 193–212.
Lamont M., Molnár V. (2002). The study of boundaries in the social sciences. „Annual Review of Sociology”, 28: 167–195.
Lis A. (2008). Ku „nowemu” pograniczu: zagadnienia granicy i inności w rozważaniach nad współczesnym pograniczem. W: H. Bojar, D. Wojakowski, A. Sadowski (red.), „Pogranicze. Studia Społeczne. Tom XIV. Polskie granice i pogranicza: nowe problemy i interpretacje” (s. 31–49).
Łukowski W. (2009). Miasto na granicy w poszukiwaniu symbolicznej spójności. W: W. Łukowski, H. Bojar, B. Jałowiecki (red.), Społeczność na granicy (s. 17–52). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Midtbøen A.H. (2018). The making and unmaking of ethnic boundaries in the public sphere: The case of Norway. „Ethnicities”, 18(3): 344–362.
Misiak W. (2003). Funkcje granic. W: M. Zielińska (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Teorie, studia, interpretacje (t. I, s. 65–82). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Moll Ł. (2016). „To nie my przekroczyliśmy granicę, to ona przecięła nas”. Biopolityka europejskiego reżimu migracyjnego. „Praktyka Teoretyczna”, 3(21): 18–53.
Moraczewska A. (2008). Transformacja funkcji granic Polski. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Nail T. (2016). Theory of the Border. New York: Oxford University Press.
Newman D., Paasi A. (2013). Podziały i sąsiedztwa w ponowoczesnym świecie. Narracje granic w geografii politycznej (tłum. B. Czepil). „Pogranicze. Polish Borderlands Studies”, 1(1): 12–34.
Niedźwiecka-Iwańczak N. (2018). Granice a pogranicze i transnarodowość. W: M. Zielińska, D. Szaban, B. Trzop (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Europa – podzielona wspólnota? (s. 61–76). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Opiłowska E. (2017). Od linii granicznych do krajobrazów przygranicznych. Konceptualizacje i badania granic i pograniczy. W: Z. Kurcz (red.), Polskie pogranicza w procesie przemian (t. IV, s. 25–47). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Opiłowska E. (2019). Narracje o granicy w dokumentach polsko-niemieckiego pogranicza. W: Z. Kurcz (red.), Polskie pogranicza w procesie przemian (t. V, s. 98–112). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Pille R.-M. (2004). An unser granizze – słowiańskie korzenie słowa „Grenze” (tłum. M. Bucholc). W: M. Buchowski, A. Brencz (red.), Polska–Niemcy. Pogranicze kulturowe i etniczne (s. 15–23). Wrocław –Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Uniwersytet Wrocławski, Wydawnictwo Poznańskie.
Popescu G. (2012). Bordering and Ordering the Twenty-first Century: Understanding Borders. Lanham – Boulder – New York – Toronto – Plymouth, UK: Rowman & Littlefield Publishers.
Szlachcicowa I. (2018). Granica jako relacyjna przestrzeń – implikacje teoretyczne. W: M. Zielińska, D. Szaban, B. Trzop (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Europa – podzielona wspólnota? (s. 43–59). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Szlachcicowa I. (2019). Borderscapes – alternatywna koncepcja antropologii granic. W: Z. Kurcz (red.), Polskie pogranicza w procesie przemian (t. V, s. 19–33). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Verdery K. (2000 [1994]). Ethnicity, nationalism, and state-making. Ethnic groups and boundaries: past and future. W: H. Vermeulen, C. Govers (red.), The Anthropology of Ethnicity. Beyond ‘Ethnic Groups and Boundaries’ (s. 33–58). Amsterdam: Het Spinhuis.
Vermeulen H., Govers C. (red.) (2000 [1994]). The Anthropology of Ethnicity. Beyond ‘Ethnic Groups and Boundaries’. Amsterdam: Het Spinhuis.
Wimmer A. (2008). The making and unmaking of ethnic boundaries: A multilevel process theory. „American Journal of Sociology”, 113(4): 970–1022.
Wojakowski D. (2007a). Poza socjologię pogranicza: w poszukiwaniu nowych ujęć teoretycznych dla zjawisk pograniczności. W: M. Zielińska, B. Trzop, K. Lisowski (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Pogranicza Polski w integrującej się Europie (s. 29–47). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Wojakowski D. (2007b). Swojskość i obcość w zmieniającej się Polsce. Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii PAN.
Wojakowski D. (2013). Transgresja lokalności jako wynik migracji na obszarze pogranicza. „Studia Migracyjne”, 1(147): 129–147.
Wojakowski (2017). Boundary and borderland in traditional and new sociological paradigms. W: E. Opiłowska, J. Roose, Z. Kurcz (red.), Advances in European Borderlands Studies (s. 19–33). Baden-Baden: Nomos.
Zenderowski R. (2003). Granice Europy – granice w Europie. Odra, 2: 2–8.
Zenderowski R., Brzezińska M. (2014). Miasta podzielone granicą państwową w nowych państwach członkowskich UE: od separacji do integracji. „Pogranicze. Polish Borderlands Studies”, 2(2): 164–183.

Przypisy

Prezentowane refleksje dotyczą wyłącznie granicy rozpatrywanej w kontekście etnicznym, uwzględniającym tak instytucjonalną (obiektywizowaną), jak i społeczno-kulturową (świadomościową) jej kategoryzację (Babiński 2003: 123). ↩︎
Praktyki graniczne są tak stare, jak stare są osiadłe formy ludzkiego współbycia, a genealogia granic niepaństwowych ma swoje zastosowanie w analizie współczesnych zjawisk i procesów związanych z granicami państwowymi (zob. szerzej: Nail 2016). ↩︎
Autorem koncepcji granic jako instytucji i jako procesów (o czym w kolejnym akapicie) – referowanej za przywołanymi autorami – jest Malcolm Anderson (1996). ↩︎
Dwadzieścia pięć lat po ukazaniu się publikacji Fredrika Bartha z 1969 roku (Ethnic Groups and Boundaries) wydany został pokonferencyjny tom The Anthropology of Ethnicity. Beyond ‘Ethnic Groups and Boundaries’, który można odczytać – jak piszą redaktorzy we wstępie – „jako hołd i krytyczną refleksję” nad tą istotną dla opisywania różnic etnicznych pracą (Vermeulen, Govers 2000 [1994]: 1). Z kolei w pięćdziesiątą rocznicę jej wydania pojawiło się opracowanie zbiorowe wskazujące na znaczenie pierwotnej koncepcji Bartha, ale również na główne kierunki zmian, jakim uległa ona w toku rozwoju studiów nad granicami etnicznymi: Ethnic Groups and Boundaries Today: A Legacy of Fifty Years (Eriksen, Jakoubek 2019). ↩︎
Na rolę państwa zwrócił również uwagę sam Barth – uznał po czasie, że państwo zapewnia różnego rodzaju dobra publiczne/zasoby, zarządzane i władczo alokowane właśnie przez państwo, a także reguluje życie i aktywności jednostek przynależących do określonych grup i kategorii społecznych. Ponieważ generuje kategoryczne rozróżnienia w relacyjnej rzeczywistości kulturowej, należy uwzględniać jego rolę w stanowieniu granic etnicznych (Barth 2000 [1994]: 19–20). ↩︎
Przykładowo: „Zazwyczaj boundary ma być linią [o znaczeniu politycznym – przyp. K.D.], podczas gdy border – określoną zoną wokół owej linii, chociaż są też badacze i badaczki postrzegający owe relacje w sposób bardziej złożony” (Buchowski 2004: 8–9); „Język angielski rozróżnia boundary jako »linię« [graniczną – przyp. K.D.] i border lub borderland jako »obszar graniczny« (Pille 2004: 17); „[…] border odnosi się do granic państwowych (linii granicznych wyznaczanych przez prawo i kontrolowanych przez administrację), frontier do obszarów, stref przygranicznych, granicznych i nadgranicznych, a boundary jest terminem najszerszym, odnosi się do wielu rodzajów granic społecznych, mających charakter materialno-przestrzenny, ale – co szczególnie istotne – do wyobrażonych przez jednostki oraz grupy granic społecznych i symbolicznych (Donnan, Wilson 2007: 37 – przypis wyjaśniający redaktora naukowego). ↩︎