Miasta podzielone

Przez wieki → granice administracyjne wyznaczające porządek polityczny w Europie ulegały i do dziś ulegają zmianom, wywołując nie tylko polityczne następstwa ¹. Sprawiły one między innymi, że obecnie na granicach Starego Kontynentu ulokowanych jest około 60 układów osadniczych stykających się granicą państwową (Opiłowska 2011: 154), z czego 12 par miast znajduje się w Europie Środkowo-Wschodniej za sprawą większej niestabilności jej granic (Kulczyńska 2014: 108). Tytułowe miasta podzielone to, najogólniej mówiąc, struktury miejskie kształtujące się przez długi czas jako funkcjonalne całości, które w pewnym momencie dziejowym zostają podzielone granicą państwową w następstwie decyzji politycznych zapadających daleko od lokalnych społeczności, których dotyczą. Jednak pojęcie miast podzielonych nie jest ani jedynym, ani najczęściej stosowanym dla opisanego powyżej desygnatu.

Duże zainteresowanie badaczy miastami podzielonymi pojawiło się w latach dziewięćdziesiątych XX w. w związku ze zmianą sytuacji polityczno-społecznej wielu z nich. Należy przy tym pamiętać, że o miastach podzielonych na granicy polsko-niemieckiej pisano również w latach siedemdziesiątych XX w., gdyż ich sytuacja już wówczas ulegała dynamicznym zmianom w związku z wprowadzeniem na niemal dekadę umowy między PRL a NRD o bezwizowym i bezpaszportowym ruchu granicznym (Makaro 2007: 76–80). W pierwszej dekadzie XXI w. ważnym aktorem ustaleń empirycznych stała się Unia Europejska, natomiast w najnowszych badaniach coraz częściej pary miast podzielonych poddawane są analizie porównawczej (Jańczak 2013a).

Dylematy pojęciowe

Ogólne wyobrażenie o terminologicznej różnorodności, a nawet chaosie panującym w opisie omawianego fenomenu można uzyskać już tylko na podstawie tytułów publikacji wykorzystanych przy pisaniu tego hasła – swoje wybory, nie tylko terminologiczne, wielu autorów zgłasza właśnie w nagłówkach, przy czym jedynie niektórzy z nich uzasadniają, dlaczego określone rozstrzygnięcia pojęciowe uznają za właściwe. Praktyka piśmiennicza pokazuje, że synonimicznie dla opisania zjawiska interesującego nas w niniejszym omówieniu (miast podzielonych granicą państwową) stosuje się różne terminy niosące z sobą odmienne konotacje (czasami nawet denotacje). Dominujące w literaturze polskiej miasta podzielone i miasta graniczne (ang. border towns and cities), w niemieckiej miasta podwójne (niem. Doppelstädte, ale również ang. double towns), w anglojęzycznej miasta bliźniacze (ang. twin city, city-twinning, ale również niem. Zwillingsstädte) inaczej zdają się akcentować istotę tego fenomenu i są jedynie wycinkiem zbioru pojęciowego pola semantycznego. Problem zasadza się nie tylko w pojęciach, ale także w ich stosowaniu.

Te najmniej trafne zastosowania pojęcia miast bliźniaczych (wydaje się, że zanadto poszerzające pola znaczeniowe, gubiąc ich differentia specifica) odnoszą się na przykład do przypadków miast leżących w dwóch krajach i ze sobą współpracujących w oparciu o różne umowy i tradycje. Inną perspektywę prezentują geografowie posługujący się kategorią miast-zlepieńców, do których zaliczają: te powstałe z połączenia dwóch miast, tworzące aglomeracje, oraz miasta graniczne, a także partnerskie (leżące w dwóch różnych krajach i mające umowę partnerską). Przypadki nazywane przez geografów miastami granicznymi również tylko częściowo wpisują się w kategorię miasta podzielonego: „[…] to miasto powstałe z administracyjnego połączenia dwóch jednostek osadniczych o miejskiej przeszłości, które mają podobną wielkość i rangę. Osiedla miasta przedzielonego są zwykle trudną do przebycia granicą, co uniemożliwia ich całkowitą integrację (np. Krapkowice i Otmęt przedzielone Odrą)” (Szmytkie 2016: 513). Jeszcze inny przykład dotyczący desygnatu pojęcia miast podzielonych stanowią Berlin, Nikozja lub Jerozolima, które w pewnym momencie swojego istnienia zostały również podzielone, a ich funkcjonowanie było/jest zależne od kształtu granic, które owe podziały wyznaczają.

Wydaje się, że najbardziej popularne i najbardziej pojemne (przynajmniej jeśli chodzi o praktykę piśmienniczą, szczególnie w języku angielskim) jest sformułowanie „miasta bliźniacze” (ang. twin city), co bywa interpretowane jako pojęcie, które miałoby podkreślać istnienie dwóch miast sobie bliskich (Jajeśniak-Quast, Stokłosa 2000: 199). Choć często odnoszone jest do miast podzielonych granicą państwową, faktycznie ma ono jednak szersze znaczenie niż to stosowane w refleksji nad granicznymi miastami bliźniaczymi – takim z kolei pojęciem, jako najtrafniejszym dla omawianego fenomenu, posługuje się w swoich opracowaniach Jarosław Jańczak (2012, 2013b). Te graniczne spośród innych bliźniaczych miałaby charakteryzować – oprócz styczności bezpośredniej wyznaczanej granicą – podobna skala. Nie bez znaczenia jest również podnoszony przez autora argument, odwołujący się do subiektywnych nastawień, mówiący, że miasta podzielone charakteryzować powinno również poczucie wspólnoty i więzi obu części (Jańczak 2012: 32).

Jednak klasyczne stworzenie definicji granicznego miasta bliźniaczego wedle zasady per genus proximum et differentiam specificam przez dodanie przymiotnika określającego różnicę gatunkową nie rozwiązuje problemu, gdyż równolegle z tym terminem w literaturze przedmiotu dobrze się mają również inne pojęcia: niem. Doppelstadt (ang. double town, miasta podwójne), cz. dvojměstí (dwójmieście) (Szmytkie 2016: 515), ang. border towns (Sternberg 2017) lub po prostu pary miast (ang. couple towns) albo miasta siostrzane (ang. sister cities) ².

Wspomniane już pojęcie miast granicznych odsyła nas do kolejnych obecnych w literaturze przedmiotu: miast przygranicza i pogranicza (Sadowski 1996) – fenomen przeobrażania się jednych w drugie polega między innymi na zmianie relacji społecznych mieszkańców obu miast (Dolińska i in. 2016).

Jedną z ważniejszych przyczyn omawianej różnorodności terminologicznej jest akcentowanie przez poszczególne pojęcia odmiennych aspektów tych nietypowych układów osadniczych, które to aspekty o ich „zwielokrotnieniu” decydują. Wspomina o tym również Helga Schultz, wskazując, że stosowana do określenia interesujących nas fenomenów nomenklatura wynika nie tylko ze skupiania się na kształcie struktur miejskich (co jest pewnie najważniejsze dla geografów), ale także na ich funkcjonowaniu, wzajemnych relacjach (kooperacja zajmuje zarówno politologów, jak i socjologów). Kiedy autorka mówi, że nie wszystkie miasta bliźniacze są jednocześnie miastami podwójnymi (w wąskim znaczeniu, czyli de facto miastami podzielonymi granicą państwową) i dlatego proponuje posługiwać się synonimem „miasta sąsiedzkie”, to wskazuje tym samym na przeobrażanie się jednego typu miasta w drugie po spełnieniu określonych warunków (zaawansowania rozwoju kooperacji w zakresie: wspólnej infrastruktury, usług komunalnych, instytucji kultury czy może szerzej – czasu wolnego, promocji ekonomicznej i turystycznej) (Schultz i in. 2002: 4). Innymi słowy, miast eksponować strukturę przestrzenną podbija kwestię ich społecznego zbliżenia i wzmacniania → sąsiedztwa. Miasta bliźniacze położone na granicy ta sama autorka proponuje nazywać miastami podzielonymi, co powinno zyskać akceptację badaczy (tamże). Dodać jednakowoż należy, że ten koncept opiera się na warunku koniecznym (w różnych opracowaniach wyrażanym implicite lub explicite) wspólnej przeszłości (w określonej perspektywie historycznej) i uprzedniego doświadczenia funkcjonowania jako jedno miasto. Wraz z zaawansowaniem praktyk kooperatywnych między miastami po dwóch stronach granicy państwowej wprowadzono kolejną propozycję pojęciową – miasta (trans)graniczne (Jańczak 2013b). One to, poza przyleganiem do granicy państwowej oraz innego, peryferyjnego, ale położonego na szlaku komunikacyjnym miasta, według Tadeusza Zipsera i Jerzego Ładysza (2014: 170) „dodatkowo charakteryzują się integracją (reintegracją) funkcjonalną obu jego części narodowych, integracją układów komunikacyjnych i struktur administracyjnych”.

W niniejszych rozważaniach ważnej deklaracji dokonano już na początku, wykorzystując w tytule wyrażenie „miasta podzielone” (niem. Geteilte Städte). Tym samym wyeksponowane zostało to, co z dzisiejszej perspektywy jest pozytywnie waloryzowane i jako trudne do przewidzenia jeszcze kilka dekad temu stanowi kontekst dla nieoczywistej sytuacji bieżącej, którą zgrabnie opisuje hasło współpracy (jest to pochodną skupienia się na miastach podzielonych na granicy polsko-niemieckiej, powstałych w następstwie nowego wytyczenia granic w 1945 roku). Logika tej nieoczywistości polega na tym, że miasta podzielone przez różne decyzje polityczne, odwrócone do siebie plecami przez lata funkcjonowały na peryferiach jako ofiary dziejów, po czym od pewnego momentu nie tylko zwracają się ku sobie, lecz także zaczynają ze sobą kooperować, by wreszcie zacząć dyskontować swoje położenie. Używanie sformułowania „miasta podzielone” eksponuje sytuację à rebour – współpracujących i integrujących się struktur i społeczeństw.

Jest więc kategoria miast podzielonych jedną z propozycji, która jednakowoż i tak wymaga dookreślenia jej desygnatu. Specyfika tych ośrodków polegać by miała według Helgi Schultz na tym, że mają one jakąś wspólną historię, gdyż funkcjonowały jako jeden organizm; granica między nimi przebiega zazwyczaj na rzece – z czasem oba miasta odwracają się przodem do rzeki, a mosty stają się częścią krwiobiegu je łączącą (ang. bridge towns to kolejne określenie przywołane w literaturze przez Schultz i in. [2002: 8]). Procedury instytucjonalne, odpowiedzialne między innymi za uwspólnienie przestrzeni obu jednostek, stanowią zaczątek współpracy, której sprzyjają obecne po obu stronach granicy państwowej → mniejszości narodowe albo znajomość języka sąsiada (tamże: 8–9). Zatem miasta podzielone, choć różnią się między sobą strukturą przestrzenną, liczebnością populacji, etiologią podziału oraz sposobem przebiegu granicy, cechuje przygraniczna lokalizacja i jej przymusowe powstanie (synonimiczne graniczne miasta bliźniacze oraz miasta podwójne wydają się konotować dodatkowe warunki eksponujące narastającą między nimi integrację, wyrażającą się stabilnymi i dobrze rozwiniętymi więziami dwustronnymi, wspólnymi przedsięwzięciami i instytucjami).

Jak już wspomniano, etiologia w sposób szczególny wyjaśnia zasadność opowiedzenia się za określonym wyborem pojęciowym. Miasta podzielone nie powstają za sprawą procesów urbanizacyjnych, lecz politycznych i traktowane są jako anomalia w rozwoju państw (Jańczak 2012: 29). Zazwyczaj są efektem decyzji polityków, podejmowanych w następstwie konfliktów i wojen, dotyczą zmian przebiegów granic ³ – gros tych miast po pierwszej (Cieszyn i Český Těšín) i drugiej (Zgorzelec i Görlitz, Gubin i Guben, Słubice i Frankfurt nad Odrą, ale też Berlin) wojnie światowej, ale również później w wyniku wojny domowej na Cyprze (Nikozja północna i południowa albo turecka i cypryjska), rozpadu Jugosławii (Slavonski Brod i Bosanski Brod) i Związku Radzieckiego (Narva i Ivangorod) (Kulczyńska 2014: 103–104). Pełniejszą ilustrację dynamiki powstawania miast podzielonych stanowi tab. 1.

Tab. 1. Miasta podzielone w Europie

Miasto A	Miasto B	Rzeka graniczna	Data podziału
Valença Hiszpania	Tui Portugalia	Miño	< 1500
Buchs Szwajcaria	Schaan/Vaduz Liechtenstein	Ren	< 1500
Irún/Hondarribia Hiszpania	Hendaye/Hondarribia Francja	Bidasoa	< 1500
Laufenburg Szwajcaria	Laufenburg Niemcy	Ren	1801
Tornio Finlandia	Haparanda Szwecja	Torne	1809
Oberndorf Austria	Laufen Niemcy	Salzach	1816
Herzogenrath Niemcy	Kerkrade Holandia	brak	1816
Baarle-Hertog Belgia	Baarle-Nassau Holandia	brak	1831
Rheinfelden Szwajcaria	Rheinfelden Niemcy	Ren	1850
Giurgiu Rumunia	Ruse Bułgaria	Dunaj	1878
Calafat Rumunia	Vidin Bułgaria	Dunaj	1878
Komárno Słowacja	Komárom Węgry	Dunaj	1919
Štúrovo Słowacja	Esztergom Węgry	Dunaj	1919
Ceské Velenice Czechy	Gmünd Austria	Lužnice/Lainsitz	1919
Bad Radkersburg Austria	Gornja Radgona Słowenia	Mura	1919
Valga Estonia	Valka Łotwa	brak	1919, 1991
Cieszyn Polska	Czeski Cieszyn Czechy	Olza	1920
Zgorzelec Polska	Görlitz Niemcy	Nysa	1945
Gubin Polska	Guben Niemcy	Nysa	1945
Słubice Polska	Frankfurt nad Odrą Niemcy	Odra	1945
Terespol Polska	Brześć Białoruś	Bug	1945
Gorizia Włochy	Nova Gorica Słowenia	Isonzo	1947
Narva Estonia	Ivangorod Rosja	Narva	1991

_{Źródło: opracowane własne na podstawie: Schultz i in. 2002: 6; Schultz 2005: 14; Jańczak 2013b: 268.}

Należy mieć świadomość, że omawiane zabiegi terminologiczne wynikają nie tylko z troski o precyzję języka wypowiedzi naukowej (tudzież braku takiej staranności) badaczy zajmujących się między innymi → pograniczami, ale służą też usprawnieniu wdrażania projektów ideologicznych. Odnoszącym się do omawianych fenomenów, ale mającym zdecydowanie węższy zakres znaczeniowy, jest pojęcie → euromiasta. Przyjęcie szyldu euromiasta wymaga spełnienia warunków przypisanych granicznym miastom podzielonym, a poza tym wydaje się być zwieńczeniem jakiegoś etapu współpracy i przyjęcia określonych deklaracji na przyszłość. Jest również najnowszą propozycją semantyczną, pozwalającą uniknąć wielu problemów związanych z konotacjami wcześniej stosowanych pojęć. Pertti Joenniemi i Alexander Sergunin (2011: 129) wskazują, że określenie „miasta bliźniacze” (ang. twinning city) dla pary Tornio–Haparanda było społecznie trudne do przyjęcia (szczególnie po stronie szwedzkiej), w związku z czym zaczęto przesuwać ciężar semantyczny na pojęcie euromiasta.

Klasyfikacje miast podzielonych

Miasta podzielone mimo wielu odmienności posiadają cechy wspólne zachęcające do traktowania ich jako jednolitego zbioru przypadków, zjawiska o bardziej uniwersalnym charakterze. Można wskazać trzy takie charakterystyki: (1) bycie uprzednio jednym miastem, które decyzją polityczną zostaje podzielone granicą państwową, często przebiegającą rzeką, co sprawia, że podział ów nie jest funkcjonalny; (2) istnienie przez jakiś czas w dwóch różnych rzeczywistościach narodowo-politycznych, często w izolacji i dystansie do drugiej części; (3) osiągnięcie takiego etapu rozwoju, w którym obie części miast zwracają się ku sobie, czyniąc z drugiej części miasta ważny element swojej codzienności. Zbiór posiadający te cechy jest jednocześnie wewnętrznie heterogeniczny, ze względu na różne zmienne umożliwia tworzenie klasyfikacji, które pozwalają lepiej zrozumieć badane zjawisko oraz odkrywać determinanty (zmienne niezależne) na nie wpływające. Badacze czynią przedmiotem swoich zainteresowań różne charakterystyki i cechy miast podzielonych, testując, jak ważne są one dla miejskiej codzienności.

Jedną z propozycji uporządkowania wielości przypadków miast podzielonych przedstawia Katarzyna Kulczyńska (2014: 105–107), która skupia się na ich powstaniu („rozłupaniu” – bo takim określeniem się posługuje). Ze względu na liczbę podziałów, które dotknęły miasto, wskazuje miasta jednokrotnie i wielokrotnie rozłupane (jako Tab. 1 – cd. przykłady tych ostatnich podaje pary: Valka i Valga oraz Narva i Ivangorod); ze względu na liczbę powstałych w wyniku podziału ośrodków wskazuje miasta rozłupane na dwie części i na więcej części (jako przykłady tych ostatnich podaje wyodrębnione w Berlinie i Wiedniu po II wojnie światowej strefy okupacyjne); ze względu na proporcjonalność powstałych części miast mówi o miastach symetrycznych i asymetrycznych (w przypadku tych pierwszych, mniej licznych, można powiedzieć, że potencjały rozłożyły się w miarę równo, obie strony mają wykształcone centra, w tym drugim przypadku zazwyczaj jedna część powstaje z przedmieścia i przez to dysponuje mniejszym potencjałem miastotwórczym). Owe dysproporcje dają się również standaryzować i obrazować przez syntetyczny wskaźnik powstały z wykorzystania miar dotąd analizowanych oddzielnie: liczby ludności i wielkości powierzchni. Iloraz tych dwóch zmiennych pozwala wyodrębnić trzy poziomy asymetrii między jednostkami osadniczymi po dwóch stronach granicy: „a) mała asymetria – iloraz wynosi do 1,4; b) umiarkowana asymetria – 1,5 do 2,4 oraz c) duża asymetria – 2,5 i więcej” (Kulczyńska 2014: 110).

Odmienny porządek powstanie, gdy spojrzymy na miasta podzielone (graniczne miasta bliźniacze) z perspektywy → granicy je dzielącej. Granica przebiegająca przez miasta nią podzielone określa ich codzienność z wielu powodów i na wiele sposobów. Na ważne cechy granic wskazują Radosław Zenderowski i Monika Brzezińska (2014: 168–170), eksponując kilka obszarów kluczowych:

Długość okresu występowania granicy dzielącej miasto, […] [i]stnienie wcześniejszych doświadczeń granicznych, […] status granicy, […] ułatwienia/utrudnienia w ruchu granicznym, […] przebieg granicy w terenie, […] stopień „nasycenia” symboliką, […] społeczny stosunek do przebiegu granicy, […] sposób i okoliczności ustanowienia granicy.

Te właściwości granicy administracyjnej, w dużej części niezależne od lokalnej polityki, są uznawane za istotne okoliczności dla zachodzących na pograniczach procesów integracji i dezintegracji, borderyzacji, deborderyzacji i reborderyzacji (→ bordering, debordering, rebordering), kooperacji i wielu innych.

Odmienny od dotychczas proponowanych porządek powstanie, gdy miasta podzielone (graniczne) będziemy klasyfikować, mając na uwadze ich cechy wynikające z położenia na określonym → pograniczu. Wydaje się, że właśnie rodzaj pogranicza, z jego określonymi cechami wynikającymi z historii jego kształtowania się, okazuje się istotny dla codzienności miast podzielonych właśnie z powodu ich podwójności; za szczególnie znaczące wspomniani już autorzy uznali:

„Wysokość” bariery językowej, […] [i]stnienie traum historycznych związanych z sąsiednim narodem i państwem, […] [i]stnienie mniejszości narodowych i etnicznych w miastach podzielonych, […] [o]dsetek ludności autochtonicznej i napływowej, […] [o]dsetek „transgranicznych” rodzin, […] [p]odobieństwa i różnice konfesyjne, […] [p]oziom rozwoju społecznego mierzony „nasyceniem” instytucji społeczno-kulturalnych, […] [w]ielkość populacji miejskiej po obu stronach granicy, […] [p]oziom rozwoju gospodarczego obu części miasta, […] [r]óżnice w systemach walutowych, […] [p]odobieństwa i różnice w zakresie ustroju administracyjnego, […] [p]oziom połączeń komunikacyjnych z interiorem w zakresie komunikacji publicznej i sieci dróg szybkiego ruchu (tamże: 170–172).

Procesy zachodzące w miastach podzielonych

Miasta podzielone zajmują badaczy głównie z powodu podwójności ich struktur: miejskich, państwowych, narodowych. Szczególne zainteresowanie nimi wiąże się z upadkiem starego porządku w Europie od lat dziewięćdziesiątych XX w. oraz narastającą integracją w ramach Unii Europejskiej, co wiązało się z zaistnieniem nowych warunków dla funkcjonowania takich układów osadniczych. Przyglądając się publikacjom na ten temat w dłuższej perspektywie, dostrzec można wielość problemów badawczych, ale również ich przeobrażanie się wraz z postępem czasu. Podsumowania tematów, które poruszane są w literaturze o miastach podzielonych, dokonała Kulczyńska (2014: 102), wskazując na: szkolnictwo wyższe, handel i inne rodzaje usług, zagospodarowanie przestrzeni miejskiej, zachowania przestrzenne transgranicznych konsumentów, przemiany społeczno-kulturowe, miasto europejskie, przemiany i system polityczny.

Listę tę można uzupełniać i modyfikować, poprzez konstrukcję kategorii bardziej ogólnych lub szczegółowych, wskazując na przykład na:

kwestię przestrzeni, jej przeobrażeń i znaczenia dla procesów zachodzących w miastach podzielonych (Tamáska 2017; Opiłowska 2017a);
kształtowanie się tożsamości, wspólnego/oddzielnego dziedzictwa oraz pamięci o nim (Sternberg 2017; Opiłowska 2009, 2013);
proces sklejania miast po 1990 r. (Makaro 2007; Kulczyńska 2014; Joenniemi, Sergunin 2009);
integrację i dezintegrację (Kurcz 1993; Dębicki, Doliński 2013; Dębicki, Tamáska 2014; Opiłowska 2017b; Dolińska 2018), w tym codzienne praktyki, które traktowane są jak wskaźniki integracji (Niedźwiecka-Iwańczak 2011; Dolińska i in. 2013, 2018; Dolińska, Niedźwiecka-Iwańczak 2014);
współpracę i konkurencję (o negatywnym rozstrzygnięciu referendum we Frankfurcie nad Odrą w sprawie przedłużenia linii tramwajowej do Słubic pisał Zbigniew Kurcz [2012: 476], o innej inicjatywie referendalnej zakończonej niepowodzeniem w Haparandzie w sprawie tworzenia wspólnego rdzenia obu miast pisali Joenniemi i Sergunin [2009]) czy też współpracę i konflikty (Jańczak 2012). Modele integracyjne są różne i wyrażają się w dyskursach (np. chęci dyskutowania o niezwykłej sytuacji polegającej na zamieszkiwaniu jednego miasta przez dwie nacje albo o podobieństwie ich doświadczeń przymusowego opuszczenia swoich domów), ale również w instytucjonalnej współpracy (podejmowanej przez stowarzyszenia albo władze municypalne) (Joenniemi, Sergunin 2009; Jańczak 2013b). Dominacja któregoś z modeli jest często pochodną odmiennych stanów autonomii, struktury etnicznej i społecznej (Kulczyńska, Piwnicka 2016; Székely 2007);
politykę zagraniczną, którą uprawia się w większości państw unitarnych na poziomie państwowym, nie samorządowym, co nie powstrzymuje niektórych badaczy od mówienia o → paradyplomacji (ang. city diplomacy) (Joenniemi 2014);
szerokie pole badawcze obejmujące postrzeganie sąsiada, jego wizerunek i stereotyp (Dębicki, Doliński 2011, 2017; Dolińska 2011; Dębicki, Makaro 2017; Dolińska, Niedźwiecka-Iwańczak 2017);
europeizację, kolejną kategorię teoretyczną wykorzystywaną do opisu miast podzielonych, która jest zjawiskiem parasolowym wobec większości z wymienionych powyżej tematów (Dolińska i in. 2017).

Na koniec warto powiedzieć o inicjatywie pokazującej odrębność badanego zjawiska, będącej jednocześnie argumentem zachęcającym do prowadzenia studiów empirycznych nad miastami podzielonymi. Miasta podzielone, wzorem innych miast próbujących się wspierać w radzeniu sobie z dotykającymi je zmianami zachodzącymi w ostatnich latach (EUROCITIES, METREX), przy silnym wsparciu ideologicznym i instytucjonalnym UE, w następstwie usieciowienia dokonanego w latach 2004–2006, powołały City Twin Association (CTA), które w strategii na lata 2010–2020 określa precyzyjnie obszary, w jakich winna być rozwijana współpraca między miastami podzielonymi, członkami stowarzyszenia (Joenniemi, Sergunin 2011: 126–127). Spośród 14 miast zrzeszonych dwa leżą w Rosji (Joenniemi, Sergunin 2008: 1).

Bibliografia:

Dębicki M., Doliński W. (2011). Stereotyp mieszkańców Görlitz w oczach zgorzelczan w oparciu o analizę wybranych zmiennych społeczno-demograficznych. W: K. Dolińska, N. Niedźwiecka-Iwańczak (red.), Zgorzelec jako miasto pograniczne w opiniach jego mieszkańców (s. 105–146). Wrocław: Wydawnictwo GAJT 1991 s.c.
Dębicki M., Doliński W. (2013). Sympatia i „ciepła obojętność” jako kategorie analityczne stosunku zgorzelczan do mieszkańców Görlitz. „Opuscula Sociologica”, 2: 7–30.
Dębicki M., Doliński W. (2017). A look across the river at Frankfurt-Oder and its inhabitants: Stereotypes and liking in the Polish-German divided town in view of social. „Sociální Studia / Social Studies”, 14(1): 117–136.
Dębicki M., Makaro J. (2017). German neighbours in the eyes of the inhabitants of Gubin: an analysis of stereotypes in the Polish-German twin town. W: E. Opiłowska, Z. Kurcz, J. Roose (red.), Advances in European Borderlands Studies (s. 345–369). Baden-Baden: Nomos.
Dębicki M., Tamáska M. (2014). Laboratories of integration: Divided twin towns at river borders in the Visegrad countries and Germany. „The Online Journal of the Institute for Sociology, Center for Social Sciences, Hungarian Academy of Sciences”, https://socio.hu/uploads/files/Visegrad/1debicki_tamaska.pdf (dostęp: 16.03.2018).
Dolińska K. (2011). Sąsiedztwo polsko-niemieckie w perspektywie formowania się transgranicza. W: K. Dolińska, N. Niedźwiecka-Iwańczak (red.), Zgorzelec jako miasto pograniczne w opiniach jego mieszkańców (s. 73–103). Wrocław: Wydawnictwo GAJT 1991 s.c.
Dolińska K. (2018). Miasta „bez granic”? O rzecznikach wspólnoty w miastach podzielonych pogranicza polsko-niemieckiego. W: M. Zielińska, D. Szaban, B. Trzop (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Europa – podzielona wspólnota? (s. 235–253). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Dolińska K., Makaro J., Niedźwiecka-Iwańczak N. (2013). Instrumentalność versus autoteliczność praktyk transgranicznych mieszkańców Zgorzelca i Gubina. „Opuscula Sociologica”, 2: 31–46.
Dolińska K., Makaro J., Niedźwiecka-Iwańczak N. (2016). Od miast przygranicznych do miast pogranicza? Wybrane miasta pogranicza zachodniego w świetle analiz socjologicznych. W: G. Skąpska, M.S. Szczepański, Ż. Stasieniuk (red.), Co po kryzysie? (s. 361–382). Warszawa: Polskie Towarzystwo Socjologiczne.
Dolińska K., Makaro J., Niedźwiecka-Iwańczak N. (2017). Divided towns in the Polish-German borderland in the perspective of the transborder processes (transnational/horizontal Europeanisation) – opportunities and threats. W: E. Opiłowska, Z. Kurcz, J. Roose (red.), Advances in European Borderlands Studies (s. 211–237). Baden-Baden: Nomos.
Dolińska K., Makaro J., Niedźwiecka-Iwańczak N. (2018). Cud pogranicza? Zgorzelczanie, gubinianie i słubiczanie o życiu w miastach podzielonych. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.
Dolińska K., Niedźwiecka-Iwańczak N. (2014). Atrakcyjność niemieckich części miast podzielonych Zgorzelec-Görlitz i Gubin-Guben w percepcji zgorzelczan i gubinian. W: Z. Kurcz (red.), Polskie pogranicza w procesie przemian (t. III, s. 199–216). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Dolińska K., Niedźwiecka-Iwańczak N. (2017). German neighbours from across the river – Insiders? Strangers? Others. „Sociální studia / Social Studies”, 14(1): 95–116.
Gundlach M., Matzke M. (2014). Goerlitz – Zgorzelec: dwie niepodobne siostry, https://www.dw.com/pl/goerlitz-zgorzelec-dwie-niepodobne-siostry/a-17877917 (dostęp: 20.03.2019).
Jajeśniak-Quast D., Stokłosa K. (2000). Geteilte Städte an der Oder und Neisse: Frankfurt (Oder) – Słubice, Guben – Gubin und Görlitz – Zgorzelec 1945–1995. Berlin: Verlag Arno Spitz.
Jańczak J. (2012). Integracja europejska w mikroperspektywie. Graniczne miasta bliźniacze w Europie Zachodniej i Środkowo-Wschodniej. „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne”, 4: 27–45.
Jańczak J. (2013a). Border Twin Towns in Europe: Cross-border Cooperation at a Local Level. Berlin: Logos Verlag.
Jańczak J. (2013b). Integracja i dezintegracja w Europie Środkowej. Graniczne miasta bliźniacze jako laboratoria współpracy transgranicznej. „Rocznik Integracji Europejskiej”, 7: 265–280.
Joenniemi P. (2014). City-twinnings as Local Foreign Policy: the Case of Kirkenes-Nickel. „CEURUS EU-Russia Papers”, nr 15. Tartu: Tartu University Press.
Joenniemi P., Sergunin A. (2008). The model of twin cities. Experiences from Northern Europe. „Barents Institute Reprint”, 2: 1–7.
Joenniemi P., Sergunin A. (2009). When Two Aspire to Become One: City-twinning in Northern Europe. „Diis Working Paper”, nr 21. Copenhagen: Danish Institute for International Studies.
Joenniemi P., Sergunin A. (2011). Another face of integration: City twinning in Europe. „Research Journal of International Studies”, 22: 120–131.
Kulczyńska K. (2014). Miasta podzielone w Europie. „Studia Miejskie”, 15: 101–119.
Kulczyńska K., Piwnicka K. (2016). Foreigners in the Zgorzelec-Görlitz border urban complex. „Studia Miejskie”, 24: 73–90.
Kurcz Z. (red.) (1993). Problemy społeczno-gospodarcze miast pogranicza polsko-niemieckiego. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Kurcz Z. (2012). Powrót pograniczy. Entuzjazm, normalność, problemy. W: K. Frysztacki, P. Sztompka (red.), Polska początku XXI wieku: przemiany kulturowe i cywilizacyjne (s. 461–482). Warszawa: PAN.
Makaro J. (2007). Gubin – miasto graniczne. Studium socjologiczne. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Niedźwiecka-Iwańczak N. (2011). Transgraniczność w praktykach mieszkańców Zgorzelca. W: K. Dolińska, N. Niedźwiecka-Iwańczak (red.), Zgorzelec jako miasto pograniczne w opiniach jego mieszkańców (s. 47–71). Wrocław: Wydawnictwo GAJT 1991 s.c.
Opiłowska E. (2009). Kontinuitäten und Brüche deutsch-polnischer Erinnerungskulturen: Görlitz/Zgorzelec 1945–2006. Dresden: Neisse Verlag.
Opiłowska E. (2011). Stadt – Fluss – Grenze: Geteilte Städte an der deutsch-polnischen Grenze. „Eurostudia”, 7(1–2): 153–166.
Opiłowska E. (2013). Görlitz / Zgorzelec: zwei Städte auf der suche nach einer gemeinsamen Identität im erweiterten Europa. W: Integration und (trans-)regionale Identitäten: Beiträge aus dem Kolloquium „Grenzen Überbrücken: auf dem Weg zur Territorialen Kohäsion in Europa” (s. 287–300). Stuttgart: Steiner.
Opiłowska E. (2017a). Creating transborderness in the public spaces of the divided cities: the case of Frankfurt (Oder) and Słubice. W: E. Opiłowska, Z. Kurcz, J. Roose (red.), Advances in European Borderlands Studies (s. 317–343). Baden-Baden: Nomos.
Opiłowska E. (2017b). Słubfurt – transcending border by imagined city. W: O. Kozlova, A. Kołodziej (red.), Liquid Structures and Cultures (s. 136–148). Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.
Sadowski A. (1996). Od miast przygranicznych do miast pogranicza. W: A. Sadowski (red.), „Pogranicze. Studia Społeczne” (t. V, s. 5–24).
Schultz H. (2005). Doppelstädte als Laboratorien der Integration. W: H. Schultz (red.), Stadt – Grenze – Fluss. Europäische Doppelstädte (s. 13–26). Berlin: Berliner Wissenschafts-Verlag.
Schultz H., Jajeśniak-Quast D., Stokłosa K. (2002). Twin Towns on the Border as Laboratories of European Integration. Arbeitsberichte 4/02. Frankfurt (Oder): Frankfurter Institut für Transformationsstudien, http://www.europauni. de/de/forschung/institut/institut_fit/publikationen/discussion_papers/2002/04-02-Schultz.pdf (dostęp: 16.08.2011).
Sternberg M. (2017). Transnational urban heritage? Constructing shared places in Polish-German border towns. „CITY analysis of urban trends, culture, theory, policy, action”, 21(3–4): 271–292.
Szalbot M. (2011). Społeczno-kulturowa specyfika przygranicznych miast podwójnych Europy jako problem badawczy. „Studia Etnologiczne i Antropologiczne”, 11: 141–152.
Székely A. (2007). Multicultural challenges in the cross-border twin city of Komárom/Komárno (SK/HU). W: W. Janicki (red.), European Multiculturalism as a Challenge – Policies, Successes and Failures (s. 209–220). Lublin: Maria-Curie-Skłodowska University.
Szmytkie R. (2016). Miasto podwójne jako forma osadnicza. „Przegląd Geograficzny”, 88(4): 511–531.
Tamáska M. (2017). Divided twin towns in heads: Milieus of urban spaces. Case study of Český Těšín / Cieszyn. W: E. Opiłowska, Z. Kurcz, J. Rose (red.), Advances in European Borderlands Studies (s. 371–398). Baden-Baden: Nomos.
Zenderowski R., Brzezińska M. (2014). Miasta podzielone granicą państwową w nowych państwach członkowskich UE: od separacji do integracji. „Pogranicze. Polish Borderlands Studies”, 2(2): 164–183.
Zipser T., Ładysz J. (2014). Podstawy teoretyczne modelowania rozwoju transgranicznych systemów osadniczych. „Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania”, 3(37): 167–176.

Przypisy:

Artykuł powstał w ramach realizacji projektu badawczego „(De/Re)Konstruowanie granic – narracje i imaginacje o miastach podzielonych w Europie Środkowej w perspektywie porównawczej” finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki w ramach konkursu OPUS, umowa nr UMO-2018/29/B/HS6/00258. ↩︎
Ciekawą wydaje się wyrażona w tytule artykułu „Deutsche Welle” charakterystyka dwóch miast leżących na polsko-niemieckiej granicy podważająca ideę siostrzeństwa implicite sugerującego bliskość i wsparcie, natomiast eksponująca odrębność i brak podobieństw: Görlitz – Zgorzelec: dwie niepodobne siostry (Gundlach, Matzke 2014). Uniknięto tym samym pewnej niezgrabności i nielogiczności wpisanej w kategorię miast (nie miasta) podzielonych, gdyż de facto podzielone mogło być li tylko jedno, a z niego powstać mogły dwa. ↩︎
Dlatego też nie włączamy do omawianej kategorii miast położonych blisko siebie po obu stronach granicy, które wykształciły się tam niezależnie i raczej się stykają, niźli są połączone. ↩︎