Borderscapes

Ostatnie dekady wniosły istotne novum do sposobu konceptualizowania i badania → granic. Zwrot procesualny, który pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX w. objął studia nad granicami, zapoczątkował radykalną przemianę w rozumieniu granic ¹. Pojęcie granicy (ang. border) zostało przekształcone w proces graniczenia (ang. bordering), dając wyraz sprzeciwu wobec definiowania granicy jako stabilnej, politycznie i terytorialnie określonej instytucji. Terminologiczna konwersja granicy na procesy graniczenia wyraża dążenie do uchwycenia dynamicznej i temporalnej natury przestrzeni granic, co trafnie oddaje charakter społecznych transformacji, które dokonały się w dobie globalizacji i transnarodowych przepływów. Wraz z coraz wyraźniejszym kwestionowaniem państwocentrycznego nastawienia w ujmowaniu granic następuje zasadnicze redefiniowanie ich funkcji i charakteru. Uwaga badaczy koncentruje się obecnie na społeczno-kulturowych uwarunkowaniach powstawania i funkcjonowania granic oraz na ukazaniu procesów kształtowania przestrzeni wokół granic w perspektywie antropologicznej. Fundamentalna zmiana w definiowaniu granic polega na tym, że przestano przedstawiać je wyłącznie jako linie oddzielające suwerenne państwa, narody czy kultury, lecz zaczęto postrzegać granice jako transnarodową, dynamiczną przestrzeń relacji, dyskursów i społecznych praktyk.

Koncepcja przygranicznych krajobrazów (ang. borderscapes) stanowi alternatywną wobec konwencjonalnych metod pojmowania i eksplorowania granic próbę uzupełnienia i wzbogacenia dotychczasowego sposobu myślenia o granicach. Borderscapes jako egzemplifikacja nowego podejścia do badania specyfiki granic i pograniczy pozwala na teoretyczne i empiryczne rozpoznanie złożonej, wielowymiarowej przestrzeni społecznej, którą wyznacza granica. Perspektywa borderscapes umożliwia bowiem poznanie procesów zachodzących w obszarze przygranicznym w ich społeczno-kulturowym kontekście, ukazuje polityczne zaangażowanie studiów nad granicami oraz prowadzi do rozpoznania procesów inkluzji i ekskluzji w ich etycznym i normatywnym wymiarze. Ponadto, znosząc brzemię imperatywu terytorialnego, daje możliwość uchwycenia wpływu granicy w znacznie szerszym odniesieniu, a zatem wszędzie tam, gdzie granice są stanowione, przekształcane czy znoszone ( Brambilla 2015a). Idea borderscapes, przywołując szerokie rozumienie tak granicy, jak i procesów graniczenia, wskazuje kierunek wieloaspektowych badań nad granicami.

Termin borderscape, który stanowi pojęciowe połączenie wyrazów borderland i landscape, wymyślony został przez artystów na określenie realizowanych przez nich performance’ów². Na początku XX wieku został wprowadzony do języka naukowego i spopularyzowany przez takich badaczy, jak: Arjan Harbers, Elena Dell’Agnese czy Anke Strüver, znajdując zastosowanie w realizowanych przez nich projektach badawczych ³. Ogólnie rzecz ujmując, borderscape oznacza fizyczny krajobraz, któremu znaczenie nadaje istnienie granicy. Arjan Harbers zastosował to pojęcie dla pokazania, jak obecność granic państwowych wpływa na kształtowanie i przekształcanie naturalnego bądź wytwarzanego przez ludzi środowiska. Jego zdaniem fizyczny krajobraz uzewnętrznia w głównej mierze polityczny charakter granic. Elena dell’Agnese rozszerza to ujęcie, nie tyle kładąc nacisk na polityczny aspekt granic, co propagując ukazanie przestrzeni wokół granic całościowo, poprzez analizowanie kulturowych wpływów i różnorodnych procesów, które zachodzą wzdłuż granic. Z kolei Anke Strüver, nawiązując do idei krajobrazu ⁴, definiuje borderscape jako splot przedstawiania (ang. representing) i spostrzegania (ang. perceiving), nierozerwalne połączenie obu tych wymiarów. Podkrbeśla, że ujęcie krajobrazowe pozwala wypełnić lukę pomiędzy społecznymi praktykami a ich reprezentacjami, wskazując na performatywność jako cechę konstytutywną zarówno praktyk i ucieleśnionych tożsamości, jak też ich znaczących reprezentacji. Społecznie konstruowane granice są reprezentacjami i jako takie stanowią akty performatywne, które mogą przybierać postać narracji, wizualizacji czy wyobrażeń, i wraz z ich interpretacjami mogą być ujmowane jako borderscaping (Strüver 2005: 170). Krajobrazy granic, stanowiąc kulturowe konstrukty utworzone z różnorodnych narracji i wyobrażeń, ukazują, w jaki sposób granice są postrzegane i przedstawiane przez ludzi żyjących w ich pobliżu. Jako przykład takich kulturowych reprezentacji granic przywołuje Strüver, istniejącą w dyskursie publicznym, retorykę otwartych granic. Analizując kwestię otwartości granicy duńsko-niemieckiej w kontekście procesów europejskiej integracji, stawia pytanie o to, jak i dlaczego granica ta pozostaje stale obecna w ludzkiej świadomości. Uważa, że próba wyjaśnienia, czym jest otwarta granica, wymaga odczytania praktyk życia codziennego w relacji do granicy oraz poznania, jak w narracjach i wyobrażeniach ludzi tworzone są – bądź też niwelowane – granice mentalne. Dopiero wówczas jesteśmy w stanie uchwycić wizerunek granic zarówno wsposobie ich postrzegania, jak też jako ich przedstawienie (tamże: 3).

W kolejnych latach niejednokrotnie odwoływano się do pojęcia borderscape w realizowanych projektach badawczych, co znalazło swój wyraz w ukazujących się wówczas publikacjach ⁵. Wykorzystanie pojęcia krajobrazu jako konceptualnej ramy dla badania granic w pełni odpowiadało coraz mocniej artykułowanej potrzebie rozwijania alternatywnych teorii granic ⁶. Teorii, które aby wyjaśnić obecność i specyfikę współczesnych granic, nie odwołują się do powszechnie uznawanych politycznych, terytorialnych czy etnicznych klasyfikacji, lecz proponują wyjście poza uproszczone schematy myślenia i kategorie normatywne. W tym kontekście podkreślano krytyczny potencjał koncepcji borderscapes jako szansy na zniesienie dominacji terytorialnej perspektywy państwowych granic i uwrażliwienie badaczy na przestrzenną i konceptualną złożoność przestrzeni granic. Optyka borderscapes wydobywa różnorodność przestrzeni w całej jej niestałości i płynności i dzięki temu pozwala przekroczyć oczywistość konwencjonalnych podziałów i tożsamości narzucanych przez mapę. Ujawnia odmienność i problematyzuje znaturalizowane formy porządkowania rzeczywistości na to, co swojskie i obce, wewnątrz i na zewnątrz, prowokując do odczytania przestrzeni granicznej w poprzek ogólnie przyjętych i czytelnych definicji. Albowiem dopiero zmiana języka teoretycznego umożliwi uchwycenie rzeczywistych procesów zachodzących w przestrzeni granic, przestrzeni witalnej i ciągle przeobrażanej poprzez różnorodność działań. Działań, które są obecne, choć często marginalizowane i przez to niezauważane, ale i tych, które mogą się w tej przestrzeni zrodzić. Podejście borderscapes ma na celu odkrywanie – w historiach ludzi i całym spectrum granicznych praktyk – przejawów nowych podziałów, przynależności i przestrzennej tożsamości, tworzących nową geografię ( Perera 2007: 223–224). Takie nastawienie pomaga dostrzec nowe formy politycznych i społecznych praktyk, identyfikacji, przynależności bądź wykluczenia i, co ważne, ukazuje relacje między praktykami graniczenia a przemocą.

Borderscapes kształtowane są przez obecność i wzajemne oddziaływanie szeregu różnych czynników, stąd nie pozwalają się sprowadzić do określonej przestrzeni geograficznej. Krajobrazy przygraniczne ⁷ wyznaczone są bowiem nie tyle przez fizyczną lokalizację, odniesienie do miejsca, co przez splot, konsolidowanie i rozprzestrzenianie się społecznych i kulturowych wpływów. Oprócz zainteresowania przestrzenią fizyczną w jej naturalnym ukształtowaniu oraz swoistą infrastrukturą pogranicza kluczowe znaczenie ma tutaj ekonomiczny, społeczny i mentalny aspekt granicy. Granice między państwami posiadają oczywiście terytorialne przełożenie, ale w perspektywie borderscapes granica rozumiana jest przede wszystkim jako przestrzeń społecznych interakcji, które kryją w sobie określone znaczenie. Wymowa owych interakcji nie pochodzi jednak wyłącznie z fizycznej przestrzeni zdefiniowanej przez granice polityczne, ale łączy w sobie i wyraża odniesienie do czasu, solidarności i kosmopolityzmu, dlatego nie poddaje się prostym kategoryzacjom, które narzuca terytorialna i polityczna struktura granic (Rajaram, Grundy-Warr 2007: xxix). W ujęciu borderscapes granice państw narodowych są postrzegane jako miejsca, gdzie różne idee przestrzeni, czasu, suwerenności, ale i tożsamości, obywatelstwa czy odmienności są formułowane, negocjowane i przekształcane zarówno w ramach tych granic, jak i poprzez nie (Brambilla 2015a: 19). Nie chodzi zatem jedynie o odtworzenie usytuowania granic w konkretnej przestrzeni geograficznej, o wiele istotniejsze jest poznanie różnych układów codziennych praktyk i relacji, określających społeczną przestrzeń wielu różnych aktorów, działań i dyskursów.

Granice, pojmowane jako kulturowe krajobrazy konkurujących ze sobą znaczeń, to materialne i wyobrażone przestrzenie, które tworzone i reprodukowane są przez obecność i wzajemne oddziaływanie indywidualnych oraz zbiorowych podmiotów, dyskursów, przekonań i ideologii. Istnienie granic nadaje kształt rozpościerającym się wokół nich terenom, stanowiąc jednocześnie efekt szeroko rozumianych geopolitycznych, ekonomicznych oraz kulturowych uwarunkowań. Krajobrazy przygraniczne, z natury dynamiczne i niejednolite w swej treści i składzie, są społecznie konstruowane i rekonfigurowane. Będąc przestrzenią spotkania lub konfrontacji, ukazują sposób zorganizowania praktyk życia codziennego, jak również wbudowane w nie stosunki władzy. Kulturowe krajobrazy granic, których wyznacznikiem i nośnikiem są sieci społecznych interakcji, ewoluują i przesączają się przez granice geopolityczne, modelując przygraniczną przestrzeń. Prem K. Rajaram i Carl Grundy-Warr, dostrzegając problematyczność granic politycznych oraz niejednoznaczność kryteriów przynależności bądź wykluczenia, podkreślają, że borderscapes stanowią konceptualne i analityczne narzędzie do pogłębionej refleksji nad wymową granic. W dobie transnarodowych przepływów przestrzeń granic nasycona jest bowiem niespójnymi i ścierającymi się ze sobą znaczeniami, tworząc pole sporów i walki o wpływy w wymiarze ekonomicznym, politycznym oraz społeczno-kulturowym. W efekcie krajobrazy granic stają się areną rywalizacji przygodnych spotkań i zmiennych znaczeń, gdzie dominacja granic politycznych i zgodne z nią kulturowe dyskursy definiujące rzeczywistość napotykają opór alternatywnych wizji, które stanowią próbę realizowania nowej polityki ( Rajaram, Grundy-Warr 2007). Problem trafnego uchwycenia politycznego wymiaru kraj obrazów granic podejmuje także Chiara Brambilla, która podkreśla, że zarówno teoretyczny, jak i badawczy potencjał koncepcji borderscapes umożliwiają pełniejsze naświetlenie politycznego uwikłania granic. Jej zdaniem podejście borderscapes pozwala wyjaśnić złożoną dynamikę granic, która manifestowana jest przez procesy redefiniowania funkcji istniejących granic oraz generowania nowych praktyk graniczenia, dzięki zastosowaniu różnych perspektyw badawczych. Tak więc borderscapes analizowane są zarówno w normatywnym wymiarze granic, czyli w krytycznej ocenie etycznych, prawnych oraz empirycznych przesłanek i argumentów uzasadniających poznawcze i empiryczne rygory, do których odwołuje się oficjalnie artykułowana polityka granic (ang. hegemonic borderscapes), jak również poprzez opisanie alternatywnych wyobrażeń granicy (ang. counter-hegemonic borderscapes). Oznacza to, że przestrzenne i kulturowe obrazy granic budowane są także w konfrontacji, oporze i walce z dominującym dyskursem granic, a polityczne praktyki przynależności lub wyłączenia winny być rozpoznawane wraz z ich kulturowym zapleczem (Brambilla 2015a: 20).

Koncepcja borderscapes, przyjmując polisemiczne, kontekstualne i relacyjne rozumienie granic, stara się uchwycić ich dynamikę w czasie i przestrzeni, a poznanie licznych społecznych światów, w których różni aktorzy negocjują znaczenie granic, uczynić możliwym. Granica pojmowana jest tu jako dynamiczna przestrzeń społeczna wytwarzana przez sieć powiązań, aktów i zależności między ludźmi, jak również strukturalnie określonych relacji i działań instytucjonalnych. Jest to swoista, kontekstualnie określona konfiguracja relacji i zobowiązań, które podlegają zmianom i jako takie nie są ani przewidywalne, ani w pełni określone. Płynność i brak stałości współczesnej kultury i kondycji ludzkiej są wyrażane przez relacyjne i procesualne oblicze przygranicznych krajobrazów. Kulturowy krajobraz granicy, zgodnie ze znaczeniem nadanym mu przez Arjuna Appaduraia, jest konstrukcją perspektywiczną, która stanowi efekt wielorakich, nakładających się na siebie interakcji i zależności społecznych (Ap padurai 2005). Globalne przepływy kulturowych treści układają się w wieloperspektywiczny i złożony konstrukt, mozaikę składającą się z odmiennych kulturowo, społecznie i politycznie elementów jako splot oddziałujących na siebie krajobrazów. Krajobrazów, które przenikając się, dopełniają się wzajemnie i tworzą coś na kształt układanek z klocków, które odzwierciedlają społecznie kreowane, wielorakie światy wyobrażone, w których przyszło żyć ludziom (tamże: 51–52). Granica jest zbiorem relacji, których znaczenie nie jest dane, lecz społecznie konstruowane. Toteż nadawane znaczenia mogą być różnie interpretowane i zmieniać się pod wpływem zewnętrznych wydarzeń. W konsekwencji współczesne granice, pozostając w zgodzie z procesami zachodzącymi w makroskali – przepływami migracyjnymi, zawieranymi porozumieniami handlowymi, projektami rządowymi i politycznymi – oraz społeczną recepcją tych procesów, są ciągle tworzone i modyfikowane, usuwane i na powrót przywoływane ( Brambilla i in. 2016: 3).

Krytyczna analiza prowadzona na różnych poziomach rzeczywistości, uwzględniająca wielość perspektyw oraz odmienny charakter struktur formalnych i nieformalnych, ma na celu ukazanie, czy i na ile polityczne wizje granic zbieżne są z praktykami i wyobrażeniami ludzi. Co więcej, analiza nastawiona jest na poznanie społecznych reprezentacji granic zarówno na poziomie życia codziennego, jak i realizowanych projektów artystycznych. Konceptualizacja granic jako borderscapes daje zatem podstawę do refleksji nad stopniem wzajemnego dopasowania różnych strategii przedstawiania granic oraz sposobów doświadczania granicy w codziennym życiu, ukazując – nie zawsze widoczne wprost – powiązania między przestrzenią, życiowymi doświadczeniami ludzi i władzą. Wykorzystanie perspektywy estetycznej w analizowaniu problematyki granic pozwala wypełnić lukę pomiędzy codziennymi praktykami społeczno-kulturowymi a ich reprezentacjami. Kulturowe reprezentacje granic nie są bowiem jedynie kopiowaniem rzeczywistości, ale jej dyskursywnym przedstawieniem (→ dyskursywna konstrukcja granic). Sztuka staje się tu nie tylko sposobem interpretowania rzeczywistości, jest jednocześnie środkiem i aktem ekspresji. Takie podejście pozwala na uwzględnienie w badaniu współczesnych granic wielu poziomów analizy i różnych punktów widzenia, mając na uwadze dialogiczny charakter procesów i wyobrażeń dotyczących granic oraz napięcie między instytucjonalnymi i formalnymi podmiotami politycznymi a realnymi działaniami mieszkańców terenów przygranicznych (tamże: 2).

Bibliografia:

Appadurai A. (2005). Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji (tłum. Z. Pucek). Kraków: Universitas.
Brambilla Ch. (2012). Constructing a relational space between ‘theory’ and ‘activism’, or (re)thinking borders. „ACME: An International Journal for Critical Geographies”, 11(2): 215–221.
Brambilla Ch. (2015a). Exploring the critical potential of the borderscapes concept. „Geopolitics”, 20(1): 14–34.
Brambilla Ch. (2015b). From border as a method of capital to borderscape as a method for a geographical opposition to capitalism. „Bollettino della Società Geografica Italiana”, 8(3): 393–402.
Brambilla Ch., Laine J., Scott J.W., Bocchi G. (red.) (2016). Borderscaping: Imaginations and Practices of Border Making. New York: Routledge.
Bürkner H.-J. (2017). Bordering, borderscapes, imaginaries: From constructivist to post-structural perspectives. W: E. Opiłowska, Z. Kurcz, J. Roose (red.), Advances in European Borderlands Studies (s. 85–107). Baden-Baden: Nomos.
Dell’Agnese E. (2005). Bollywood’s Borderscapes. Paper presented at AAG Pre-Conference at the University of Colorado at Boulder, CO, April 3–5.
Dell’Agnese E., Amilhat Szary A.-L. (2015). Borderscapes: From border landscapes to border aesthetics, Geopolitics, 20(1): 4–13, DOI: 10.1080/14650045.2015.1014284.
Harbers A. (2003). Borderscapes. The influence of national borders on European spatial planning. W: R. Broesi, P. Jannink, W. Veldhuis, I. Nio (red.), Euroscapes (s. 143–166). Amsterdam: MUST.
Houtum H. van, Naerssen T. van (2002). Bordering, ordering and othering. „Tijdschrift voor economische en sociale geografie”, 93(2): 125–136.
Ingold T. (1993). The temporality of the landscape. „World Archaeology”, 25(2): 152–174.
Newman D. (2003). On borders and power: A theoretical framework. „Journal of Borderlands Studies”, 18(1): 13–25.
Newman D. (2006). Borders and bordering: Towards an interdisciplinary dialogue. „European Journal of Social Theory”, 9(2): 171–186.
Opiłowska E. (2017). Od linii granicznych do krajobrazów przygranicznych. Konceptualizacje i badania granic i pograniczy. W: Z. Kurcz (red.), Polskie pogranicza w procesie przemian (t. IV, s. 17–38). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Paasi A. (1999). Boundaries as social processes: Territoriality in the world of flows. W: D. Newman (red.), Boundaries, Territory and Postmodernity (s. 69–88). London: Frank Cass Publishers.
Parker N., Vaughan-Williams N. (red.) (2014). Critical Border Studies. Broadening and Deepening the ‘Lines in the Sand’ Agenda. New York: Routledge.
Perera S. (2007). A Pacific zone? (In)security, sovereignty, and stories of the Pacific border-scape. W: P.K. Rajaram, C. Grundy-Warr (red.), Borderscapes. Hidden Geographies and Politics at Territory’s Edge (s. 201–227). Minneapolis: University of Minnesota Press.
Prescott J.R.V. (2015). The Geography of Frontiers and Boundaries. London: Routledge.
Rajaram P.K., Grundy-Warr C. (2007). Borderscapes. Hidden Geographies and Politics at Territory’s Edge. Minneapolis: University of Minnesota Press.
Rumley D., Minghi J.V. (1991). The Geography of Border Landscapes. London: Routledge. Sauer C.O. (1925). The Morphology of Landscape. Berkeley: University of California Press.
Simmel G. (2006). Filozofia krajobrazu. W: G. Simmel, Most i drzwi. Wybór esejów (tłum. M. Łu ka siewicz, s. 292–306). Warszawa: Oficyna Naukowa.
Strüver A. (2005). Stories of the ‘Boring Border’: The Dutch-German Borderscape in People’s Minds. Münster: LIT Verlag.
Szlachcicowa I. (2019a). Borderscapes – alternatywna koncepcja antropologii granic. W: Z. Kurcz (red.), Polskie pogranicza w procesie przemian (t. V, s. 19–33). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Szlachcicowa I. (2019b). Borderscapes – krajobrazy granic jako nowa perspektywa badań. „Politeja”, 58(1): 15–29.

Przypisy

Przyjęcie procesualnej perspektywy w studiach nad granicami jako punkt zwrotny w rozumieniu pojęcia granicy omówione zostało w licznych publikacjach, które ukazały się w tym okresie (zob. Paasi 1999; van Houtum, van Naerssen 2002; Newman 2003, 2006). ↩︎
Określenie borderscape, ukute prawdopodobnie przez artystów Guillerma Gómeza-Peñę i Roberta Sifuentesa, po raz pierwszy zostało przez nich użyte w tytule wystawionego w 1999 roku performance’u: Borderscape 2000:Kitsch, Violence and Shamanism at the End of the Century (za: Dell’Agnese, Amilhat Szary 2015). ↩︎
Zob. Harbers 2003; Dell’Agnese 2005; Strüver 2005. ↩︎
Konceptualizacja krajobrazu, sięgając do etymologii terminu, wskazuje na dwa źródła idei krajobrazu: „kraj” rozumiany jako odniesienie do terytorium oraz „obraz” jako wizualność i różne formy przedstawiania przestrzeni. Pojęcie krajobrazu, uwypuklając związek natury z kulturą, pozwala na pojmowanie przestrzeni nie tylko jako naturalnego środowiska, ale poprzez osobowe zapośredniczenie i zakorzenienie w społecznej pamięci ukazuje również, jak kultura tworzy symboliczny kontekst ludzkiej aktywności. Na splot tego, co fizyczne i kulturowe w pojęciu krajobrazu – już w latach trzydziestych – zwrócił uwagę amerykański geograf Carl Ortwin Sauer w pracy The Morphology of Landscape. Kulturowa perspektywa rozumienia krajobrazu w kolejnych latach zyskała szczególnie interesujące rozwinięcie w tekstach Georga Simmla (Filozofia krajobrazu, 1957; 2006) i Tima Ingolda (The Temporality of the Landscape, 1993). ↩︎
Ważną rolę w ugruntowaniu i popularyzacji pojęcia borderscape w polu naukowym odegrała, wydana w 2007 roku, publikacja Borderscapes. Hidden Geographies and Politics at Territory’s Edge. Redaktorzy tomu: Prem K. Rajaram i Carl Grundy-Warr, prezentując szeroki wybór tekstów europejskich i azjatyckich uczonych, ukazali przestrzeń granic jako sferę relacji społecznych, których znaczenie nie może być określone jedynie przez terytorialne odniesienie politycznych granic, alewymaga ponownego przemyślenia w kategoriach politycznej przynależności, nowej polityki przestrzenności (ang. spatiality of politics) oraz borderscapes. W ostatnich latach problematyka borderscapes została wyczerpująco omówiona w publikacjach włoskiej badaczki Chiary Brambilli (zob. Brambilla 2012, 2015a, 2015b; Brambilla i in. 2016). ↩︎
Zob. Perera 2007; Parker, Vaughan-Williams 2014; Brambilla 2015a. ↩︎
Mimo że określenia borderscapes i krajobrazy przygraniczne używane są w tekście zamien-nie, pamiętać należy, że nowo utworzone pojęcie borderscape różni się zasadniczo od wcześniej wykorzystywanego w studiach nad granicami border landscape. Za przełomowe i inicjujące pojawienie się borderscapes uznawane są prace: Johna R.V. Prescotta (The Geography of Frontiers and Boundaries) oraz Dennisa Rumleya i Juliana V. Minghiego (The Geography of Border Landscapes), które wprowadzając perspektywę krajobrazów przygranicznych (rozumianych jako border landscapes), utorowały drogę do poznania dialektycznej relacji między granicami a przestrzenią fizyczną i kulturowo-społeczną. Jak podkreślają propagatorzy nowego ujęcia, koncepcja borderscapes rozwija podejścia badawcze wypracowane wcześniej w geografii politycznej, ale i przekracza ich ograniczenia. ↩︎