Dyskursywna konstrukcja granic

Granice stanowią skomplikowany obszar badań. Zwłaszcza granice europejskie są złożonym przedmiotem zainteresowania badaczy reprezentujących różne podejścia w ramach poszczególnych dyscyplin. Owa kompleksowość wynika również z dyskursywnego charakteru granic. Albowiem w oparciu o model społeczno-konstruktywistyczny procesy dyskursywne rozumiane są jako fora dla (lokalnych) debat, tworzące porządki wiedzy, tj. wiedzę drugiego stopnia. Kompleksowość granic wynika zatem z ich dyskursywnej konstrukcji, gdyż są one przedmiotem wielu debat społecznych, w ramach których nadawane są im różne znaczenia. W ten sposób już samo pojęcie → granicy można rozumieć w sposób dychotomiczny, może ono nawet zawierać sprzeczne konotacje: oto przekroczenie granicy rodzi innowacje albo chaos; tworzenie granic może chronić albo pozbawiać wolności; bariery mogą wprowadzać porządek albo redukować przestrzeń itd. Jednocześnie te procesy dyskursywne niekoniecznie nachodzą na siebie, lecz często stoją wobec siebie w bezpośredniej opozycji (Gerst i in. 2018).

Nawet jeśli w ostatnim czasie daje się zaobserwować wzrost opracowań poświęconych dyskursom w kontekście badań nad granicami ¹, Daniela Scherhag (2008: 30) w swym obszernym przeglądzie badań europejskich regionów przygranicznych dochodzi do wniosku, że wiedza dotycząca aspektów społeczno-kulturowych granicy nie jest dostatecznie głęboka. Przychylając się do tej opinii, można stwierdzić, że potrzebne są dogłębne analizy przeprowadzone w wybranych regionach przygranicznych w celu uzyskania solidnego spojrzenia na społeczno-kulturowe procesy transformacyjne. Niniejszy artykuł jest przyczynkiem do wypełnienia tej luki badawczej w analizie procesów transformacyjnych w regionach przygranicznych i skupia się na dyskursywnej konstrukcji granicy.

Oprócz definicji pojęć „dyskurs” i „granica” w tradycji społeczno-konstruktywistycznej zaprezentowane tu zostaną wybrane perspektywy procesów znoszenia granic (debordering) oraz ich przywracania (rebordering) (→ bordering, debordering, rebordering) w kontekście analizy medialnego dyskursu opartego na socjologii wiedzy. W oparciu o przykład empiryczny zostanie przedstawiony zarys programu badawczego analizy dyskursu w ramach socjologii wiedzy zgodnie z koncepcją Reinera Kellera (2013). Artykuł kończy podsumowanie najważniejszych wniosków.

Dyskurs i granica

Granice z perspektywy społeczno-konstruktywistycznej

W celu zarysowania pojęcia → granicy warto przytoczyć klasyczną definicję Georga Simmla: „Granica nie jest faktem przestrzennym mającym konsekwencje natury socjologicznej, lecz faktem socjologicznym, samokształtującym się w przestrzeni” (Simmel 1903/1997: 142). Takie spojrzenie implikuje społeczno-konstruktywistyczną perspektywę granic(y), które (którą) cechuje wymiar przestrzenny i materialny jednocześnie. Idąc dalej tym tropem – właśnie dlatego, że granica jest tworem społecznym, granice są, jak pisze Anssi Paasi (1999: 16), nie tylko tworem politycznym i administracyjnym, lecz także znajdują odzwierciedlenie w praktykach społecznych (→ praktyki transgraniczne). Owe dyskursywne praktyki konstruowania granic definiują lub modyfikują kategoryzację, tożsamość, przynależność, jak również wykluczenie, pozycje podmiotów, (nie)legalność itp. Dyskursy wokół granic odnoszą się zatem nie tylko do „klasycznych” granic terytorialno-politycznych, lecz również różnorodnych form granic społecznych (Gerst i in. 2018). Należy je postrzegać raczej jako „struktury relacyjne” (Gerst, Krämer 2017), stanowiące przedmiot badań zarówno jako konstrukcje polityczno-terytorialne (ang. border), jak i społeczno-symboliczne (ang. boundary) (por. Fassin 2011; Haselsberger 2014; Bossong 2017).

Studiowanie narracji i dyskursu ma zasadnicze znaczenie dla zrozumienia wszystkich rodzajów granic, zwłaszcza granic państwowych. Narracje te sięgają od dyskursów polityki zagranicznej, tekstów geograficznych i literatury (w tym map), po wiele wymiarów formalnej i nieformalnej socjalizacji, które wpływają na tworzenie tożsamości społeczno-przestrzennych, zwłaszcza koncepcji „my” i „inni”, ekskluzywnych i inkluzywnych przestrzeni i terytoriów (Newman, Paasi 1998: 201).

Przyjmując te założenia, niniejszy artykuł ma na celu analizę procesu komunikatywnego konstruowania przestrzennych struktur granicznych (Christmann 2016).

Punktem wyjściowym badań dyskursów w ramach konstruktywizmu komunikacyjnego jest program badawczy opracowany przez Reinera Kellera (2013), dotyczący analizy dyskursu w ramach socjologii wiedzy (WDA). Bazuje ona na założeniu, że porządki wiedzy (niem. Wissensordnung) kształtowane są przez publiczne debaty i dyskursy. Porządki wiedzy są o tyle istotne, że wspólna wiedza staje się obowiązująca dla codziennego życia aktorów społecznych. Wspólna wiedza dotycząca konstruowania granic może z biegiem czasu ulegać zmianom bądź adaptacjom, np. w wyniku fizycznego otwarcia bądź przesunięcia granicy, i odzwierciedlać poczucie bezpieczeństwa w postaci tego, co sprawdzone, oraz niebezpieczeństwa w postaci tego, co nieznane i nowe. Na potrzeby niniejszego opracowania lokalne dyskursy publiczne w mediach regionów przygranicznych postrzegane są jako fora publiczne, w ramach których przypisywane regionom przygranicznym znaczenia są stabilizowane, renegocjowane oraz modyfikowane (Christmann 2016).

Wybrana perspektywa: debordering i rebordering

Zgodnie z modelem dyskursywno-teoretycznym Kellera (2013) należy przyjąć założenie, że pewne dyskursy, które z przyczyn językowych i historycznych nie sięgają poza terytorialne granice krajowe, warunkują istnienie po określonej stronie granicy niepowtarzalnych przestrzeni kulturowych (Pries 2007; Christmann 2010; Roose 2010).

Nie oznacza to jednak, że przestrzenie kulturowe nie mogą ulegać zmianom (Galasińska, Galasiński 2005; Mau 2007; Haselsberger 2014). Procesy transformacyjne tworzą nowe porządki wiedzy za pośrednictwem publicznie prowadzonych dyskursów, które z kolei warunkują długoterminowe interakcje i kooperacje o charakterze transgranicznym. Mówiąc prościej: granice konstruują (nie)bezpieczeństwa, tworzące własne przestrzenie kulturowe, a także kategoryzacyjne, czasowe i prawne „przestrzenie pomiędzy”, których nie da się zredukować wyłącznie do granic terytorialnych (Christmann 2010), a które profilują granice wbrew porządkowi społecznemu.

Ponieważ granice konstruują (nie)pewności, a jednocześnie same są produktem tychże (nie)pewności (Gerst i in. 2018), skupiam się na badaniu nowo wytworzonych granic społecznych, powstałych po zniesieniu granicy fizycznej (Lamont, Molnár 2002). Markus Schroer (2009) stwierdza, że tworzenie i znoszenie granic należy postrzegać jako proces, przy którym zniesienie jednej granicy pociąga za sobą konstruowanie nowej.

Równocześnie codzienne jednostkowe działania na poziomie mikro mogą prowadzić do ochrony granic: montaż kamer wideo, budowa ogrodzeń, instalacja systemów alarmowych itd. (tamże). Natomiast na poziomie makro można zaobserwować m.in. zastąpienie stacjonarnych kontroli granicznych (straży granicznej) kontrolą mobilną (policji państwowej) (Eigmüller, Vobruba 2006: 59), co manifestuje nowe formy tworzenia granic w sensie fizyczno-materialnym.

Metodologia: analiza dyskursu w ramach socjologii wiedzy a granice

Program badawczy analizy dyskursu w ramach socjologii wiedzy (niem. Wissenssoziologische Diskursanalyse, WDA), opracowany przez Reinera Kellera (2013), który został przedstawiony w części 2, wytycza ramy metodologiczne dla zdefiniowania elementów wiedzy na podstawie analizy dyskursów niemieckich i polskich mediów drukowanych.

Z uwagi na to, że niniejszy artykuł koncentruje się na dyskursywnej konstrukcji granic, do prezentacji porządków wiedzy ukazujących różne wzory interpretacyjne zostanie zastosowany model WDA. Na wybranym przykładzie zostanie przedstawiony schemat analityczny według WDA.

Porządki wiedzy, powstałe w wyniku praktyk dyskursywnych (oraz, vice versa, zaimplementowane do praktyk i zinstytucjonalizowane jako porządki), mogą być interpretowane za pomocą wzorów interpretacyjnych, dostępnych wewnątrz (lokalnej) społeczności wiedzy (Keller 2011: 108). Dla prezentacji wyników centralne znaczenie ma analiza powtarzających się wzorów interpretacyjnych. W poniżej przedstawionym przykładzie zademonstrowane są reprodukcje jednego wzoru interpretacyjnego w różnych fragmentach dyskursu, zarówno po stronie niemieckiej, jak i polskiej.

W ogólnym zarysie Keller rozróżnia dwie płaszczyzny analizy dyskursu: pierwszą z nich tworzy struktura treści dyskursu za pomocą repertuaru interpretacji, na który składają się wzory interpretacyjne oraz struktury narracyjne (ang. storyline), przy czym wzory interpretacyjne przedstawiane są (Keller 2009: 48) jako podstawowe, generujące znaczenie wzory, które dzielą się na społeczno-kulturowe systemy kategorii. Owe wzory upowszechniają się w dyskursie i bazują na dostępnym społecznie zasobie wiedzy (Keller 2008: 255). Natomiast w ramach struktury narracyjnej (→ narracje) można rozpoznać „podstawowy wzór” (Keller 2009: 47) dyskursu, w obrębie którego zachodzą powiązania poszczególnych wzorów interpretacyjnych oraz tworzone są (chronologicznie) na ich bazie opowieści (ang. story) bądź też (diachronicznie) odtwarzany jest przebieg dyskursu.

Drugą płaszczyznę analizy tworzy materialna strona dyskursu w oparciu o praktyki dyskursywne poszczególnych aktorów. W tym kontekście Keller (2008: 253) rozróżnia pozycję podmiotu („o kim / o jakim podmiocie jest mowa w dyskursie”) oraz pozycje mówców („czyja wypowiedź jest częścią dyskursu i ma na niego wpływ / kim jest mówca”).

Poszczególne kroki analizy mającej na celu wygenerowanie i prezentację porządków wiedzy w oparciu o wzory interpretacyjne bazują przy tym na proponowanych elementach teorii ugruntowanej (Strauss 1998; Strauss, Corbin 1996). W ten sposób uwzględnione zostały poszczególne etapy analizy szczegółowej w ramach WDA, bazujące na teorii ugruntowanej, jak i na poszczególnych krokach teoretycznego doboru próby oraz kodowania otwartego i osiowego (Keller 2011: 108, Sommer 2017: 94–96). Schemat ten zostanie zastosowany w ramach poniższego studium przypadku.

Studium przypadku – wzory interpretacyjne „słabe granice”

Niniejszy przykład ma naświetlić różne derywacje powtarzającego się wzoru inter pretacyjnego „słabe granice”. Przykład bazuje na teoretycznym doborze próby (Glaser, Strauss 1967) obejmującej możliwie szerokie spektrum istotnych fragmentów dyskursu. Analizowany przykład zaczerpnięto z korpusu danych ² projektu badawczego, wspartego przez Deutsche Forschungsgemeinschaft i Narodowe Centrum Nauki DFG–NCN, pt. „Socio-Spatial Transformations in German-Polish »Interstices«. Prac tices of Debordering and Rebordering” (DE-RE-BORD, 2018–2020). W projekcie

Analizie poddano powtarzające się wzory interpretacyjne pochodzące z artykułów gazetowych stanowiących element debaty na temat granicy polsko-niemieckiej. Mogą one dotyczyć właściwości fizycznych, jak np. niewystarczające środki bezpieczeństwa w zakresie ochrony granicy (tab. 1) bądź określone wyobrażenia normatywne odnośnie do decyzji politycznych dotyczących przyjęcia określonej liczby uchodźców (tab. 2), co zostało przyporządkowane do powtarzającego się wzoru interpretacyjnego „słaba granica”.

Należy przy tym zaznaczyć, że przykładowe teksty umieszczone w tab. 1 i tab. 2 dotyczą rozmaitych fenomenów granicy, pochodzących z różnych okresów przebiegu dyskursu, mimo to wykazują podobne struktury dyskursywnego odtwarzania granic (rebordering).

Z przykładu w tab. 1 („Tagesspiegel”) wynika, że z uwagi na przestępczość na niemieckim pograniczu należałoby przywrócić (tymczasowo) kontrolę granicy. Z pozycji mówcy (Ralf Holzschuher, SPD) można wyciągnąć wniosek, że przestępczość rozwija się poza granicą zewnętrzną Unii Europejskiej, zakres działań kontrolnych wykonywanych przez polską Straż Graniczną jest zaś niedostateczny, w związku z czym na granicy polsko-niemieckiej należy sięgnąć po odpowiednie środki. Ukryte przesłanie przykładowego tekstu wskazuje na wolę wzmocnienia granicy fizycznej w związku z napięciami natury kryminalnej oraz niebezpieczeństwami wynikającymi z granicznego położenia regionu.

Tab. 1. Kodowanie: DE

Fragmenty tekstu	Kody
„Zrobimy dokładnie to, co umożliwia Schengen w ramach dopuszczalnych środków. Zdecydowanie posuniemy się do granic tego, co jest możliwe”, powiedział Holzschuher.	RB_METAFORA_GOTOWOŚĆ-DZIAŁANIA_ KONTROLE-GRANICZNE
On uzasadnił wprowadzenie nowych kontroli przestępczością przygraniczną, która pośrednio ma związek, jak się wyraził, z deficytowym [zakresem działań – przyp. K.B.] unijnych sąsiadów.	RB_PRZESTRZĘPCZOŚĆ-PRZYGRANICZNA RB_DEFICYTY_PL_OCHRONA-GRANICYZEWNĘTRZNEJ-UE

^{Źródło: „Tagesspiegel”, 14 marca 2013 r., s. 6.}

Przykład w tab. 2, przytoczony z „Głosu Wielkopolskiego”, również dotyczy kwestii (nie)bezpieczeństwa związanego z granicą zewnętrzną Unii Europejskiej, a także z granicą polsko-niemiecką. W pierwszym fragmencie w tab. 2 można doszukać się krytyki gotowości Niemiec do przyjęcia 800 000 uchodźców. Wskazuje na to powołanie się na „większość krajów Unii”, które deklarują pomoc dla „niewielkiej liczby potrzebujących”. Zostaje to podkreślone w wypowiedzi mówcy w drugim fragmencie, krytykującej mocno „otwarcie granic” Unii dla uchodźców.

Tab. 2. Kodowanie: PL

Fragmenty tekstu	Kody
Podczas gdy większość krajów Unii deklaruje pomoc dla niewielkiej liczby potrzebujących, Niemcy wyrazili gotowość przyjęcia 800 tys. przybyszów.	RB_NORM_PRZYJĘCIE-UCHODŹCÓW_ NIEWIELKA-LICZBA
Niezadowoleni są też rządzący niektórych landów. Premier Bawarii otwarcie skrytykował pomysł Berlina na otwarcie granic.	RB_KRYTYKA_OTWARCIE-GRANIC_ UCHODŹCY

^{Źródło: „Głos Wielkopolski”, 9 września 2015 r., s. 14.}

Również w tym przykładzie „słabość” fizycznej granicy postrzegana jest jako czynnik braku bezpieczeństwa, co wskazuje na procesy odtwarzania granic (rebordering). Zwielokrotniona kontekstualizacja wzoru interpretacyjnego „słabe granice” wykazuje, że pod tym samym „płaszczem” mechanizmu wytyczania granic toczą się różne debaty, w ramach których odbywa się jednak przypisywanie podobnych znaczeń i czerpanie z podobnych porządków wiedzy.

Zakończenie

Powyższy przykładu empiryczny pokazał, że jeden wzór interpretacyjny może pojawić się w odmiennych kontekstach, obszarach tematycznych oraz w różnym czasie. Jak wskazano na początku niniejszego artykułu, kompleksowość dyskursywnej konstrukcji granic wynika z ogromnej różnorodności tematów podejmowanych w dyskursach. Jednocześnie przytoczony przykład pokazuje, że kwestia bezpieczeństwa granic poruszana jest bezpośrednio w kontekście procesów i działań zachodzących w państwie sąsiednim – fakt ten również przyczynia się do kompleksowości dyskursywnych porządków wiedzy. Uzupełnieniem dla tego typu badań dyskursu jest analiza procesów sekurytyzacji (→ sekurytyzacja granic), która pozwala na kompleksowe zrozumienie granic i roli technologii, procesów deterytorializacji oraz niestabilności (ang. fragility) sytuacji kontroli ruchu osobowego, przez co uwidocznione zostaje całościowe powiązanie różnych zasobów granicy (Tsoukala 2004; Diez 2006; Huysmans, Buonfino 2006).

Z języka niemieckiego tłumaczył Krzysztof Kolanowski

Bibliografia:

Bossong R. (2017). Zwänge und Spielräume für eine europäische Grenz- und Flüchtlingspolitik: kurzfristige Szenarien. SWP-Aktuell 38/2017. Berlin: Stiftung Wissenschaft und Politik, Deutsches Institut für Internationale Politik und Sicherheit, https://nbn-resolving.org/urn:nbn:de:0168-ssoar-55034-9 (dostęp: 16.02.2020).
Christmann G.B. (2010). Kommunikative Raumkonstruktionen als (Proto)Governance. W: H. Kilper (red.), Governance und Raum (s. 27–48). Baden-Baden: Nomos Verlagsgesellschaft.
Christmann G.B. (2016). Das theoretische Konzept der kommunikativen Raum(re)konstruktion. W: G.B. Christmann (red.), Zur kommunikativen Konstruktion von Räumen. Theoretische Konzepte und empirische Analysen (s. 89–117). Wiesbaden: Springer VS.
Diez T. (2006). Opening, Closing: Securitization, the War on Terror and the Debate about Migration in Germany. Paper presented at the MIDAS/SWP workshop on Security and Migration, 9 March, Berlin.
Eigmüller M., Vobruba G. (red.) (2006). Grenzsoziologie: die politische Strukturierung des Raumes. Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften.
Fassin D. (2011). Humanitarian Reason. A Moral History of the Present. Berkeley: University of California Press.
Galasińska A., Galasiński D. (2005). Shopping for a new identity: Constructions of the Polish–German border in a Polish border community. „Ethnicities”, 5(4): 510–529.
Gerst D., Klessmann M., Krämer H., Sienknecht M., Ulrich P. (2018). Komplexe Grenzen. Perspektiven aktueller Grenzforschung. „Berliner Debatte Initial”, 29(1): 3–11.
Gerst D., Krämer H. (2017). Methodologische Prinzipien einer allgemeinen Grenzsoziologie. W: S. Lessenich (red.), Geschlossene Gesellschaften. Verhandlungen des 38. Kongresses der Deutschen Gesellschaft für Soziologie in Bamberg 2016, http://publikationen.soziologie.de/index.php/kongressband_2016 (dostęp: 15.02.2018).
Glaser B.G., Strauss A.L. (1967). The Discovery of Grounded Theory. Strategies for Qualitative Research. Chicago: Aldine Publishing Company.
Haselsberger B. (2014). Decoding borders. Appreciating border impacts on space and people. „Planning Theory & Practice”, 15(4): 505–526.
Huysmans J., Buonfino A. (2006). Politics of Exception and Unease: Immigration, Asylum and Insecurity in Parliamentary Debates on Terrorism in the UK. Paper presented at the Annual Convention of the International Studies Association, San Diego, 22–25 March.
Keller R. (2008). Wissenssoziologische Diskursanalyse. Grundlegung eines Forschungs programms (wyd. 2). Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften.
Keller R. (2009). Müll. Die gesellschaftliche Konstruktion des Wertvollen. Die öffentliche Diskussion über Abfall in Deutschland und Frankreich (wyd. 2). Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften.
Keller R. (2011). Diskursforschung. Eine Einführung für SozialwissenschaftlerInnen (wyd. 4). Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften.
Keller R. (2013). Doing Discourse Research: An Introduction for Social Scientists. London: Sage.
Keller R. (2016). Die symbolische Konstruktion von Räumen. Sozialkonstruktivistisch-diskursanalytische Perspektiven. W: G.B. Christmann (red.), Zur kommunikativen Konstruktion von Räumen. Theoretische Konzepte und empirische Analysen (s. 55–78). Wies baden: Springer VS.
Keller R., Knoblauch H., Reichertz J. (red.) (2013). Kommunikativer Konstruktivismus. Theoretische und empirische Arbeiten zu einem neuen wissenssoziologischen Ansatz. Wiesbaden: Springer VS.
Lamont M., Molnár V. (2002). The study of boundaries in the social sciences. „Annual Review of Sociology”, 28: 167–197.
Mau S. (2007). Transnationale Vergesellschaftung. Frankfurt: Campus Verlag.
Newman D., Paasi A. (1998). Fences and neighbours in the postmodern world: boundary narratives in political geography. „Progress in Human Geography”, 22(2): 186–207.
Paasi A. (1999). The political geography of boundaries at the end of the millennium. Challenges of the de-territorializing world. W: H. Eskelinen (red.), Curtains of Iron and Gold (s. 9–24). Aldershot u.a.: Ashgate.
Pries L. (2007). Integration als Raumentwicklung – Soziale Räume als Identifikationsräume. W: P. Deger, R. Hettlage (red.), Der europäische Raum. Die Konstruktion europäischer Grenzen (s. 123–144). Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften.
Roose J. (2010). Vergesellschaftung an Europas Binnengrenzen. Eine vergleichende Studie zu den Bedingungen sozialer Integration. Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften, GWV Fachverlage GmbH.
Scherhag D. (2008). Europäische Grenzraumforschung. E-Paper der ARL 2. Hannover, https://shop.arl-net.de/media/direct/pdf/e-paper_der_arl_nr2.pdf (dostęp: 05.12.2016).
Schroer M. (2009). Grenzen in Bewegung. Powision, 1: 64–65, http://www.unileipzig.de/~powision/wordpress/magazin/ausgabe_6/markus-schroer/ (dostęp: 13.01.2013).
Sicurella F.G. (2018). The language of walls along the Balkan route. „Journal of Immigrant & Refugee Studies”, 16(1–2): 57–75.
Simmel G. (1903/1997). The sociology of space. W: D. Frisby, M. Featherstone (red.), Simmel on Culture: Selected Writings (s. 137–170). London: Sage Publications.
Sommer V. (2017). Erinnerungspraktiken in Online-Diskursen. Der Fall Demjanjuk im World Wide Web. Wiesbaden: Springer VS.
Strauss A. (1998). Grundlagen qualitativer Sozialforschung: Datenanalyse und Theoriebildung in der empirischen und soziologischen Forschung. Monachium: Fink.
Strauss A., Corbin J. (1996). Grounded Theory: Grundlagen Qualitativer Sozialforschung. Weinheim: Beltz, Psychologie Verlags Union.
Tsoukala A. (2004). Democracy against security: The debates about counterterrorism in the European Parliament, September 2001–June 2003. Alternatives, 29(4): 417–439.

Przypisy

Dotyczą one różnych zjawisk odnoszących się do tzw. kryzysu uchodźczego, jak i polityki ochrony granic na szczeblu państwowym i europejskim (Sicurella 2018: 61). Niniejsze opracowanie ma za zadanie analizę dyskursywnych konstrukcji granic również na przykładzie debaty dotyczącej bezpieczeństwa granic i kryzysu uchodźczego po obu stronach granicy polsko-niemieckiej. ↩︎
Badanie obejmowało m.in. (regionalne) media drukowane o najwyższym nakładzie w promieniu rozszerzonego obszaru przygranicznego, rozciągającego się od Berlina do Poznania, oraz regionów, w którym przeprowadzono badania ankietowe wśród aktorów: „Tagesspiegel” dla Berlina, „Märkische Oderzeitung” dla Frankfurtu n. Odrą, „Lausitzer Rundschau” dla Grießen, „Gazetę Lubuską” dla Słubic oraz „Głos Wielkopolski” dla Poznania i Późnej. tym poddano badaniu, w jaki sposób odbywa się dyskursywne konstruowanie granic w regionalnych gazetach codziennych. ↩︎