Pogranicze

Tysiące publikacji poświęconych pograniczu ¹, liczne organizacje, konferencje skoncentrowane wokół tego zjawiska nie ułatwiają zadania zamknięcia fenomenu pogranicza w hasłowej formule. Pogranicze między dyscyplinami naukowymi, zdrowiem i chorobą, pograniczne zaburzenie osobowości – owo wyliczenie eksponujące ujęcia metaforyczne tworzy wrażenie, że niemal wszędzie można odnaleźć pogranicze. Sprawę komplikuje jeszcze równoległe wyłonienie się i wykorzystywanie w interdyscyplinarnym wszak dyskursie pokrewnych pojęć: obszar przygraniczny, nadgraniczny, transgranicze, jak również dookreślanie pograniczy przydawkami: geograficzne, nowe, administracyjne, wewnętrzne, wschodnie, stykowe. Celem tego tekstu jest próba określenia zakresu semantycznego pojęcia pogranicza, a zatem wskazania różnych ujęć, ale i odcieni zjawiska wraz z podstawowymi dylematami domykającymi pole refleksji nad tym bytem, jak również rozdzielenia obszarów znaczeniowych wymienionych kategorii siostrzanych. Ów zabieg podjęto na potrzeby badaczy oraz teoretyków, ale i praktyków zajmujących się granicami i pograniczem, wyłączając pewne sensy i odniesienia z obszaru zainteresowań.

Dylemat pierwszy w polu rozważań nad pograniczem ²: pogranicze a terytorium

Przywoływane wyżej metaforyczne ujęcia pogranicza, odrywające je od przestrzeni fizycznej, zasadzają się na abstrakcyjnym pojmowaniu → granic. Jako linie podziału wyznaczane na podstawie różnicy (Szlachcicowa 2013: 106) granice przyjmować mogą zarówno charakter materialny, jak i niematerialny, widoczny i niewidoczny, konkretny i abstrakcyjny (Pille 2004: 22), a zatem rozdzielać właściwie wszystko. Owo podejście, w którym pogranicze oznacza „wszelki kontekst ³, w którym mamy do czynienia z procesami zaznaczania i niwelowania różnic” (Pasieka 2016: 130), jest zbyt szerokie, by mogło precyzyjnie wyznaczać pole badań. Dlatego pomimo tego, że część badaczy skłania się ku takiemu rozwiązaniu (por. Golka 1999: 20; Rosaldo 1993: 29), trzeba je odrzucić jako mało przydatne, bo uniemożliwia uchwycenie pogranicznej differentia specifica. Przyjmijmy, że odniesienie do terytorium, miejsca, przestrzeni fizycznej jest niezbywalnym komponentem pogranicza (Wojakowski 2007; Pasieka 2016; Kurcz 2008, 2012; Sadowski 1992, 2017; Babiński 1997; Gołdyka 2013; Machaj 2000, 2017).

Uznanie, że pogranicze jest gdzieś usytuowane, nie rozwiązuje jednak problemu zbyt obszernego definiowania go. Niektórzy skłonni są widzieć pogranicze wszędzie tam, gdzie ludzie wchodzą w jakiekolwiek interakcje międzykulturowe – z uwzględnieniem także tych przelotnych, krótkotrwałych, przygodnych (por. Alvarez, Collier 1994: 607). W obliczu zwiększonej (w porównaniu z minionymi stuleciami, a nawet dziesięcioleciami) mobilności przestrzennej szeroka byłaby gama miejsc styku kultur, które w takim rozumieniu stanowiłyby pogranicza (np. lotniska). Rodzi to problem niewspółmierności owych sytuacji: na jednym biegunie tych, w których przestrzeń jest przypadkową sceną (a inność wchodzących w pojedynczą interakcję może pozostać niezidentyfikowana), a na drugim takich, gdy jest stałymi fizycznymi ramami powtarzanego i rozciągającego się w czasie kontaktu albo jest społecznie znacząca lub zawłaszczana, aż po warunki, gdy staje się korelatem grupy (np. takiej jak naród lub społeczność lokalna). Zatem dobrze byłoby zarezerwować pojęcie pogranicza dla trwałego kontaktu lub możliwości jego zaistnienia, tworzonych przez stałe osadzenie jednostek, grup w przestrzeni, a nie chwilowe wspólne w niej przebywanie ⁴.

Jeśli pogranicze rozpatrujemy w aspekcie terytorialnym, pojawia się zagadnienie jego zasięgu, co niesie niebagatelne konsekwencje dla decyzji badawczych (→ delimitacja obszarów pograniczy).

Dylemat drugi: pogranicze a granice

Tak w potocznym rozumieniu, jak i dla wielu badaczy pogranicze to obszar rozciągający się w pobliżu granicy państwowej – ów pogląd jest rozpowszechniony zarówno wśród geografów politycznych, socjologów, jak i politologów. Różne natomiast są stanowiska wobec kwestii, czy pogranicze to tereny po obu jej stronach, czy po jednej. Politologowie i geografowie zdają się raczej reprezentować pierwszy pogląd (Modzelewski, Żukowski 2013: 36; Raczyk i in. 2012: 24; Barwiński 2014), wśród części socjologów znajdziemy zwolenników stanowiska, że jedna granica oddziela dwa pogranicza (Kurcz 2008: 23; Sadowski 2008: 24; Gołdyka 2013) ⁵, co przedstawiałoby się np. następująco: wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej usytuowane są pogranicza polsko-niemieckie i niemiecko-polskie. W duchu przezwyciężania → nacjonalizmu metodologicznego, trendów myślenia o obszarach powiązań czy → borderscapes, ale także unikania językowych łamigłówek (np. jadę na pogranicze polsko-czeskie i czesko-polskie, gdy wybieram się do Cieszyna i Czeskiego Cieszyna) pierwsze rozwiązanie wydaje się lepsze.

W socjologii polskiej w obrębie ujęcia terytorialnego zaistniał jednak odmienny, w stosunku do powyżej prezentowanego, sposób widzenia pogranicza, który nie wiąże go nieodzownie z granicą państwową. Pozwala ogniskować uwagę na granicach symbolicznych, które niekoniecznie muszą się manifestować w przestrzeni. Uwzględnia sytuacje, gdy pogranicze kształtowało się w efekcie przesunięcia lub zniesienia granicy państwowej (pozostawiając jej ślady w postaci → granic fantomowych), przed jej wytyczeniem lub bez jej zaistnienia. Co zatem jest jego istotą? W tym kontekście wspomina się o społeczności długiego trwania ⁶ (Śliz, Szczepański 2014: 52), którą charakteryzuje zróżnicowany skład etniczny i wielość granic społeczno-kulturowych – co owocuje rozmaitymi możliwościami działań koncentrujących się wokół nich (Kwaśniewicz 1999: 80; Sadowski 2008: 20). Przy czym obszar ten wcale nie musi być umiejscowiony blisko granicy państwowej (choć nie jest to wykluczone, biorąc pod uwagę jego peryferyjność w stosunku do centrum).

Wspólną platformą rozpatrywania obydwu form pogranicza jest domena wpływu państwa, jego oddziaływanie na granice państwowe i na relacje międzyetniczne na pograniczu oddalonym od krajowych rubieży. Chodzi m.in. o decyzje dotyczące stopnia przepuszczalności granicy, form kontroli granicznej (które to obecnie, jak się podkreśla, odkleiły się od wąskich terenów przy granicy), władzę nad dyskursem i jego wpływ na granice symboliczne, jak również kreowanie ładu prawnego i rozstrzygnięcia w zakresie polityki etnicznej tak wewnętrznej, jak i zewnętrznej (Niedźwiecka-Iwańczak 2018). Dlatego snując rozważania o pograniczu, trzeba uwzględnić komponent władzy. Równocześnie nieodzowne jest skierowanie uwagi w stronę sfery życia codziennego i aktywności uczestników rzeczywistości pogranicza ze szczególnym uwzględnieniem praktyk → bordering, debordering, rebordering (→ praktyki transgraniczne), co wpisuje się w postulat badania, jak funkcjonują granice w rozmaitych skalach przestrzennych (Newman, Paasi 2013: 26).

Dylemat trzeci: pogranicze a kontakt społeczno-kulturowy

W perspektywie socjologicznej przy rozpatrywaniu pogranicza istotne jest to, co dzieje się w przestrzeni społecznej (Machaj 2017) – z naciskiem na kontakty społeczne ⁷ pomiędzy odmiennymi pod względem kulturowym zbiorowościami i ich członkami. Jednak tylko część spośród różnic kulturowych może zajmować socjologa pogranicza. Trudno, by badał umiejscowione przestrzennie relacje reprezentantów różnych kategorii wieku, klas ekonomicznych albo posiadających rozmaite doświadczenia życiowe. Niezbędnym składnikiem owego kontaktu jawi się odniesienie do szeroko rozumianej etniczności. Lepiej jest zarezerwować kategorię pogranicza dla kontaktu, w którym to różnice o specyficznym – etnicznym – charakterze mają znaczenie ⁸, uwzględniając zarówno kontekst przy granicy państwa, jak i wewnątrzpaństwowy.

Immanentną właściwością pogranicza jest więc zróżnicowanie kulturowe, etniczne, które charakteryzuje zbiorowości trwale „osadzone” w terytorium ⁹. W tym miejscu pojawia się problem z ujmowaniem różnicy kulturowej i zarazem dwie możliwości interpretacyjne. Dawniej (można powiedzieć: w erze przed Ethnic Groups and Boundaries Fredrika Bartha) rozpatrywano poszczególne elementy kulturowe (język, religię/wyznanie, obyczajowość) jako esencjalnie powiązane ze zbiorowościami i jako stabilne atrybuty ich poszczególnych członków. Zatem na pograniczu dochodziłoby do styku trwałych, uformowanych systemów z odpowiadającym im wyposażeniem kulturowym. W perspektywie opartej na koncepcji Bartha przyjmuje się, że znaczenie cech odróżniających (poszczególne zbiorowości) jest nadawane elementom kulturowym w praktykach społecznych – na tej podstawie wytyczane są granice grupowe, dochodzi do społecznej organizacji różnicy (Barth 2004). Uwzględnia się więc zmienność w ocenie znaczenia poszczególnych składników kultury. I ten właśnie punkt widzenia pozwala uniknąć reifikowania i uznawania za izomorficzne elementów etniczno-kulturowych oraz społeczności wraz z jakoby im odpowiadającymi terytoriami. Przyjmijmy zatem, że pogranicze to przestrzeń niewspółmierności, którą budują wspólnota terytorium i różnice kulturowe (Wojakowski 2007: 31), ale jego częścią są strategie interpretacyjne „swojskości” i „obcości” (→ swoi i obcy), bo pogranicze jest nie tylko wielością kultur, ale i zwielokrotnieniem sposobów odbierania tej mnogości (tamże: 39; Wojakowski 2005: 62), z uwzględnieniem czynnika temporalnego: ze zmiennością w różnym czasie i okolicznościach. Idąc tropem Antoniny Kłoskowskiej, która pisała o niecodziennym plebiscycie narodowym i aktualizowaniu się w sytuacji pogranicza poczucia narodowego (Kłoskowska 2005: 86, 125), można posunąć się nieco dalej i rozważyć tezę, że być może posługiwanie się kategoriami etnicznymi, religijnymi lub narodowymi niekoniecznie jest czy musi być dominantą działań uczestników codzienności pogranicza ¹⁰, choć badacze na ową rzeczywistość skłonni są narzucać optykę niejako wyczuloną na (de)konstruowanie granic i praktyki wokół różnic etnicznych. Zadaniem badaczy → granic i pogranicza byłoby więc ustalanie, w jakich sytuacjach (uwzględniając zarówno wpływ „wielkiej” polityki, jak też kwestie lokalne czy wręcz jednostkowe), ale i domenach granice międzykulturowe o charakterze etnicznym byłyby uaktualniane – odbierane jako istotne (i zarazem przekraczane lub konstruowane, bądź też znoszone), w jakich zaś okolicznościach oraz sferach tworzą się lub są niwelowane podziały na bazie odmiennych czynników niż etniczny – zatem gra toczy się na zupełnie innym polu niż etniczność.

Kategorie siostrzane: obszar przygraniczny, transgranicze

Obszar przygraniczny to teren usytuowany w bliskości granicy (po jej jednej stronie) (Raczyk i in. 2012: 24), wyróżniony na podstawie zasady geograficznej (niewielka odległość) i administracyjnej (zgodnie z układem przygranicznych rejonów administracyjno-ekonomicznych); socjologowie dodają cechę jednorodności kulturowej (Sadowski 1996: 6–7), co wiązać można z formą granicy, przy której leży – rozdzielającą, nieprzepuszczalną, która nie stwarza możliwości kontaktu (tamże: 8). Na określenie takiej właśnie jednostki terytorialnej, wyodrębnionej niejako sztucznie, Zbigniew Kurcz (2012: 465) proponuje odmienną nazwę i określa ją pograniczem administracyjnym. Zatem w tym przypadku brakuje tego, co tworzy pogranicze w ujęciu socjologicznym – kontaktu społeczno-kulturowego.

Transgraniczność w ujęciu Mariana Golki (1999: 20) jest przenikaniem przez granice ludzi, wytworów, wartości i wzorów. Zasadniczo ¹¹ panuje konsensus co do tego, że transgraniczność odnosi się do granicy państwowej (Kwaśniewicz 1999; Babiński 2014). W dyskursie używa się także pojęcia „transgranicze” – nie ma jednak porozumienia wśród ogółu wypowiadających się autorów co do zakresu znaczeniowego tego terminu i tego, jak różni się on od treści kategorii pogranicza. Podejścia Andrzeja Sadowskiego (2007, 2008) i Zbigniewa Kurcza łączy traktowanie transgranicza jako obszaru, który złożony jest z dwóch pograniczy sytuowanych po obu stronach kordonu (Kurcz 2008: 24), a uformowany w procesie masowego i trwałego przepływu przez granice ludzi, ich potencjału ekonomicznego, wzorów kulturowych, wartości, co wiąże się także z poziomem instytucjonalnym (aktywnymi działaniami państw i społeczeństw oraz ich elit, które budują przyjazne ramy dla działań oddolnych) (Kurcz 2009). Transgranicze stanowi pewną autonomiczną całość (pod względem ekonomicznym, kulturowym i społecznym) – wspólnotę przekraczającą granicę. Relacjonując różnice w obu stanowiskach, Sadowski specyfikuje także transgranicze społeczno-kulturowe jako pozostających w trwałych kontaktach przedstawicieli zbiorowości etniczno-kulturowych związanych z obszarem, transgraniczem, a następnie rozwija swoją koncepcję, wprowadzając dalszą kategorię intergranicza na określenie przeobrażonego transgranicza, ukształtowanego w specyficznej formie, na zasadzie pluralizmu i partnerstwa (Sadowski 2008: 26–27). Kurcz (2009: 9–10) dzieli transgraniczność na dwa etapy: 1) instytucjonalny i wzbogacony o działania mieszkańców, które są dowodem na ich otwartość względem sąsiadów oraz 2) którego warunkiem jest uformowanie się na tym terenie pogranicza społecznego. W drugim stadium transgraniczności dochodzi już do masowego przenikania kultur i ludzi przejmujących wzory zza granicy, do podejmowania styczności i kształtowania sieci powiązań, do ulegania wpływom sąsiadów (kulturowym, społecznym, ekonomicznym) – finalnie pojawiają się wspólne cele i dążenia dla całego obszaru ¹² (zarówno wśród mieszkańców, jak elit), a odmienności państwowo-narodowe i granica państwowa przestają mieć znaczenie.

Wprowadzenie do dyskursu novum – kategorii transgranicza – powoduje trudności z odróżnieniem jej od pojęcia regionu transgranicznego (ang. cross-border region – CBR) ¹³, o którym mowa w Karcie Regionów Granicznych i Transgranicznych. Jest on definiowany jako obszar konstytuowany przez jednostki terytorialne poziomu subpaństwowego, umiejscowione po obu stronach granicy (Raczyk i in. 2012: 25), i na tym kończy się podobieństwo treściowe rozważanych kategorii. CBR jest terenem wsparcia z funduszy pomocowych w ramach programów → polityki regionalnej UE, a nie zintegrowaną ponadgraniczną całością lub wspólnotą (co postulują w swoich rozstrzygnięciach polscy badacze, kładący nacisk na społeczny, a nie instytucjonalny aspekt zjawiska). Można zatem uznać, że kategoria transgranicza i pochodne formy wariantowe to pomysły funkcjonujące zasadniczo w rodzimym piśmiennictwie, co rodzi problemy z ich translacją ¹⁴, ale i upowszechnianiem poza Polską.

Wybrane z piśmiennictwa przedmiotu typologie pograniczy

Rozpatrując pogranicza językowo-etniczne, Józef Chlebowczyk (1983: 30) posługuje się dychotomią: pogranicze stykowe (linearne) oraz przejściowe. Pierwsze z nich dotyczy współistnienia grup o silnej odrębności językowo-etnicznej (np. polsko-niemieckie, słowacko-węgierskie), drugie zaś społeczności pokrewnych pod tym względem (hiszpańsko-portugalskie, pomiędzy zbiorowościami słowiańskimi).
Rozróżnienie pogranicza geograficznego i kulturowego odnosi się do usytuowania przy granicy administracyjnej lub bez konieczności jej uwzględniania (Szczepański 1999). Jednym z rodzajów pierwszego układu jest pogranicze ulokowane w pobliżu granicy państwowej ¹⁵. W literaturze odnaleźć można także inne określenia pograniczy dzielonych według prezentowanej zasady. Pogranicza kulturowe są nazywane historycznymi (Kurcz 2003), o mieszanym etnicznie charakterze (Kwaśniewicz 1999: 80–81), wewnętrznymi, a geograficzne oparte na granicy państwowej – zewnętrznymi (Sadowski 1996).
Pogranicze społeczne różni się od administracyjnego (od obszaru przygranicznego). Opierając się na koncepcji Zbigniewa Kurcza (2012, 2009), pogranicze społeczne konstytuują wchodzący w relacje sąsiedzi – realizujący w ten sposób własne cele i zaspokajający potrzeby (w sytuacji przepuszczalnej granicy państwowej i odpowiednich warunków instytucjonalnych, które kontakt międzyetniczny umożliwiają), co doprowadzić może do wytworzenia więzi i ukonstytuowania wspólnoty. Odnotować zatem trzeba znaczenie praktyk oddolnych, bo to jednostki „wydeptują” obszar pogranicza – one wytyczają jego zakres swymi aktywnościami. W podobny sposób o pograniczu społecznym (społeczno-kulturowym) pisze Andrzej Sadowski, który twierdzi, że powstaje ono w efekcie praktykowania pograniczności – wchodzenia w trwałe kontakty międzykulturowe, u źródeł czego leżą wysiłki jednostkowe i zbiorowe, ukierunkowane na przekraczanie granic, poznanie innych, w połączeniu ze sprzyjającymi warunkami instytucjonalnymi (Sadowski 2007, 2008).
W nawiązaniu do sposobów kształtowania się pogranicza Grzegorz Babiński (2001: 76–80) wyodrębnia pogranicza stare i nowe. Te pierwsze charakteryzuje jako terytorialne (co łączy z możliwością mniej lub bardziej dokładnego wytyczenia ich zakresu), historyczne – uformowane w następstwie długotrwałych procesów kulturowych i społecznych, o dużym zakresie przenikania kultur (zatem częściej przejściowe niż stykowe) ¹⁶.Natomiast nowe pogranicza są opisywane jako w małym stopniu terytorialne, o nieokreślonym lub tylko symbolicznym terytorium (które trudno byłoby delimitować), „ahistoryczne” (ukształtowały się stosunkowo niedawno), bardziej stykowe niż przejściowe. Reprezentują je dwie formy: pogranicza transgraniczne (ulokowane wokół nowych lub niedawno wytyczonych granic państwowych, które są przepuszczalne) i pogranicza wytworzone przez procesy osadnicze i imigrację ¹⁷. Pogranicza powstające w następstwie trwałej imigracji są również przedmiotem refleksji Sadowskiego (2017) – określa je mianem pograniczy jako miejsc.
Biorąc pod uwagę formę granicy państwowej i poziom rozwoju współpracy ponadgranicznej, Oscar Martinez (1999, za Raczyk i in. 2012: 26; Opiłowska 2017: 38) wyróżnił cztery typy regionów przygranicznych. W ramach typu izolowanego brakuje codziennych kontaktów pomiędzy ludnością mieszkającą po obu stronach granicy, co łączy się z barierami w postaci wojny, podziałów politycznych, różnic kulturowych, etnicznych czy religijnych. W regionach koegzystujących odnotować można ograniczone interakcje w sytuacji lekko otwartej granicy; wciąż istnieją przeszkody emocjonalne (jako efekt wcześniejszego konfliktu), nieuregulowane sprawy dotyczące posiadania i wykorzystania zasobów surowcowych czy przebiegu granicy. W regionach kooperujących podmioty polityczne, gospodarcze i mieszkańcy współpracują ze sobą (pewne przeszkody wiązać się mogą z odrębnością interesu narodowego jednego z państw lub z konkurencją handlową). W zintegrowanych regionach doszło do pokonania wszystkich barier (ekonomicznych, mentalnych), przepływ ludzi, kapitału, towarów i usług jest swobodny, wykształca się transnarodowa identyfikacja.

Wnioski

Heterogeniczność form granicy państwowej, wiele różnych konstelacji granic symbolicznych, różnorodność przestrzennych układów lokalnych, ich losów historycznych (włączając transformacje granic administracyjno-politycznych), reżimów państwowych (z im właściwymi politykami skierowanymi do wewnątrz i na zewnątrz), czynników ekonomicznych wraz z dynamiką przepływów (uwzględniając ich ludzki komponent) ponad granicami państwowymi sprawiają, że pogranicza są niejednorodne, do pewnego stopnia swoiste. W następstwie tego w szerokim nurcie refleksji nad pograniczem mieści się wiele różnych sposobów pojmowania i artykułowania poszczególnych aspektów tego fenomenu. Niemniej, by wciąż mówić o pograniczu, niezbędne jawi się uwzględnianie jego wymiaru terytorialnego, komponentu społecznego wraz z właściwymi mu aktywnościami wokół różnic o charakterze etnicznym (czyli konstruowaniem, dekonstruowaniem i rekonstruowaniem granic symbolicznych) oraz kontekstu władzy – biorąc pod uwagę jej oddziaływanie na granice polityczne i na społeczno-kulturowe. Zakreślone pole treściowe obejmuje refleksję zarówno nad obszarami lokującymi się wzdłuż granic politycznych, jak i pograniczami, które sytuują się poza rubieżami państw. Podsumowując: proponuję ujmowanie pogranicza jako zjawiska posiadającego, po pierwsze, wymiar terytorialny, po drugie, wbudowaną granicę państwową (choć nie jest to warunek konieczny) i granice społeczno-kulturowe zasadzające się na różnicach kulturowych, w odwołaniu do których są konstruowane (w praktykach społecznych) odrębne zbiorowości o charakterze etnicznym. Trzecim komponentem pogranicza są kontakty społeczno-kulturowe pomiędzy zbiorowościami postrzeganymi jako odmienne w perspektywie etnicznej, a trwałość owym kontaktom zapewnia zakorzenienie w terytorium.

Bibliografia:

Alvarez R.R., Collier G.A. (1994). The long haul in Mexican trucking: Traversing the borderlands of the north and the south. „American Ethnologist”, 21(3): 606–627.
Babiński G. (1997). Pogranicze polsko-ukraińskie. Etniczność, zróżnicowanie religijne, tożsamość. Kraków: Nomos.
Babiński G. (2001). Pogranicza stare i nowe. Ciągłość i zmiana procesów społecznych. W: K. Krzysztofek, A. Sadowski (red.), Pogranicza etniczne w Europie. Harmonia i konflikty (s. 69–82). Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Babiński G. (2014). Pogranicza i transgraniczności. Wokół zagmatwania pojęć i zjawisk społecznych. W: M. Zielińska, B. Trzop (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Pogranicza i centra współczesnej Europy (s. 79–86). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Barth F. (2004). Grupy i granice etniczne: społeczna organizacja różnic kulturowych. W: M. Kemp ny, E. Nowicka (red.), Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej. Kontynuacje (s. 348–377). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Barwiński M. (2014). Pogranicze jako przedmiot badań geografii politycznej. „Pogranicze. Polish Borderlands Studies”, 2(1): 46–48.
Chlebowczyk J. (1983). O prawie do bytu małych i młodych narodów. Kwestia narodowa i procesy narodotwórcze we wschodniej Europie środkowej w dobie kapitalizmu (od schyłku XVII do początków XX w.). Warszawa – Kraków: Śląski Instytut Naukowy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Dębicki M. (2007). Między Karkonoszami, Ziemią Kłodzką i Zaolziem – czyli o potrzebie wyodrębnienia regionów transgranicznych w badaniach socjologicznych nad pograniczem polsko-czeskim. W: M. Zielińska, B. Trzop, K. Lisowski (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Pogranicza Polski w integrującej się Europie (s. 125–144). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Dolińska K., Makaro J., Niedźwiecka-Iwańczak N. (2018). Cud pogranicza? Zgorzelczanie, gubinianie i słubiczanie o życiu w miastach podzielonych. Kraków: Nomos.
Golka M. (1999). Pogranicza – transgraniczność – transkulturowość. W: L. Gołdyka (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej – kontynuacje (s. 13–26). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Gołdyka L. (2013). Pogranicze polsko-niemieckie jako przestrzeń socjalizacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Gołdyka L., Leszkowicz-Baczyński J., Szczegóła L., Zielińska M. (1997). Wprowadzenie. W: L. Gołdyka, J. Leszkowicz-Baczyński, L. Szczegóła, M. Zielińska (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej (s. 7–9). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Gupta A., Ferguson J. (2004). Poza „kulturę”: Przestrzeń, tożsamość i polityka różnicy. W: M. Kempny, E. Nowicka (red.), Badanie kultury, Elementy teorii antropologicznej. Kontynuacje (s. 267–283). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Jendrzej-Gawlicz K. (2009). Transgraniczność Bukowiny w perspektywie doświadczeń polskiej grupy etnicznej. Przeszłość, teraźniejszość i scenariusze przyszłości. W: Z. Kurcz, A. Sakson (red.), Polskie transgranicza (s. 107–135). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Kłoskowska A. (2005). Kultury narodowe u korzeni. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kurcz Z. (2003). Na historycznych pograniczach. Polacy na Wileńszczyźnie, Niemcy na Opolszczyźnie. W: M. Zielińska (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Tom 1. Teorie, studia, interpretacje (s. 381–394). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Kurcz Z. (2008). Przedmiot socjologii pogranicza w świetle polskich doświadczeń. W: Z. Kurcz (red.), Polskie pogranicza w procesie przemian (t. 1, s. 19–27). Wałbrzych: Wydawnictwo Wałbrzyskiej Szkoły Zarządzania i Przedsiębiorczości.
Kurcz Z. (2009). O transgraniczu i transgraniczności. W: Z. Kurcz, A. Sakson (red.), Polskie transgranicza (s. 9–18). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Kurcz Z. (2012). Powrót pograniczy. Entuzjazm, normalność, problemy. W: K. Frysztacki, P. Sztompka (red.), Polska początku XXI wieku: przemiany kulturowe i cywilizacyjne (s. 461–482). Warszawa: PAN, Warszawska Drukarnia Naukowa.
Kurczewska J., Bojar H. (red.) (2005). Granice na pograniczach. Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.
Kwaśniewicz W. (1999). Kilka uwag o teoretycznych aspektach badań transgranicznych. W: L. Gołdyka (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Kontynuacje (s. 75–87). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Lubaś M. (2011). Różnowiercy. Współistnienie międzyreligijne w zachodniomacedońskiej wsi. Kraków: Nomos.
Machaj I. (2000). Pogranicze. W: W. Kwaśniewicz (red.), Encyklopedia socjologii (t. 3, s. 125–128). Warszawa: Oficyna Naukowa.
Machaj I. (2017). Empiryczny sens pogranicza jako zjawiska społeczno-kulturowego. W: Z. Kurcz (red.), Polskie pogranicza w procesie przemian (t. IV, s. 49–60). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Makaro J. (2016). Pogranicze polsko-niemieckie w refleksji socjologicznej z perspektywy ćwierćwiecza. W: A. Sadowski, U. Abłażewicz-Górnicka (red.), „Pogranicze. Studia Społeczne. Tom XXVII, cz. 2. Procesy transulturowe na pograniczach” (s. 205–221).
Martinez O.J. (1999). The dynamics of border interaction. New approaches to border analysis. W: C.H. Schofield (red.), Global Boundaries. World Boundaries Series. Vol. 1 (s. 1–15). London – New York: Routledge.
Modzelewski W.T., Żukowski A. (2013). Kategoria pogranicza w politologii. Aspekty teoretyczne i praktyczne. „Pogranicze. Polish Borderlands Studies”, 1: 35–43.
Newman D., Paasi A. (2013). Podziały i sąsiedztwa w ponowoczesnym świecie. Narracje granic w geografii politycznej (tłum. B. Czepil). „Pogranicze. Polish Borderlands Studies”, 1: 12–34.
Niedźwiecka-Iwańczak N. (2018). Granice a pogranicze i transnarodowość. W: M. Zielińska, D. Szaban, B. Trzop (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Europa – podzielona wspólnota? (s. 61–76). Zielona Góra: Lubuskie Wydawnictwo Naukowe.
Opiłowska E. (2017). Od linii granicznych do krajobrazów przygranicznych. W: Z. Kurcz (red.), Polskie pogranicza w procesie przemian (t. IV, s. 25–47). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Pasieka A. (2016). Jak uratować pogranicze? O teoretycznych modach i metodologicznych pułapkach. WIELOGŁOS. Pismo Wydziału Polonistyki UJ, 2(28): 125–144.
Pille R.-M. (2004). An unser granizze – słowiańskie korzenie słowa Grenze. W: M. Buchowski, A. Brencz (red.), Polska–Niemcy. Pogranicze kulturowe i etniczne (s. 15–23). Wrocław – Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Uniwersytet Wrocławski, Wydawnictwo Poznańskie.
Raczyk A., Dołzbłasz S., Leśniak-Johann M. (2012). Relacje współpracy i konkurencji na pograniczu polsko-niemieckim. Wrocław: Gaskor.
Rosaldo R. (1993). Culture & Truth. The Remaking of Social Analysis. Boston: Beacon Press.
Sadowski A. (1992). Pogranicze. Studia społeczne. Zarys problematyki. W: A. Sadowski (red.), „Pogranicze. Studia Społeczne” (t. I, s. 5–7).
Sadowski A. (1996). Od miast przygranicznych do miasta pogranicza. W: A. Sadowski (red.), „Pogranicze. Studia Społeczne” (t. V, s. 5–24).
Sadowski A. (2007). Przemiany transgranicza polsko-białoruskiego w warunkach Unii Europejskiej. W: M. Zielińska, B. Trzop, K. Lisowski (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Pogranicza Polski w integrującej się Europie (s. 105–124). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Sadowski A. (2008). Pogranicze – pograniczność – tożsamość pograniczna. W: H. Bojar, D. Wojakowski, A. Sadowski (red.), „Pogranicze. Studia Społeczne. Tom XIV. Polskie granice i pogranicza: nowe problemy i interpretacje” (s. 17–30).
Sadowski A. (2017). Pogranicze jako obszar i jako miejsce. W: Z. Kurcz (red.), Polskie pogranicza w procesie przemian (t. IV, s. 61–76). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Szlachcicowa I. (2013). O przekraczaniu granic w konstruowaniu rzeczywistości społecznej oraz próbach jej poznania. W: G. Kubica, H. Rusek (red.), Granice i pogranicza: państw, grup i dyskursów… Perspektywa antropologiczna i socjologiczna (s. 105–129). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Szczepański M. (1999). Region pogranicza kulturowego w perspektywie socjologicznej. (Przypadek Górnego Śląska). W: L. Gołdyka, J. Leszkowicz-Baczyński, L. Szczegóła, M. Zielińska (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej (s. 11–22). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Śliz A., Szczepański M.S. (2014). Pogranicza w perspektywie socjologicznej. „Pogranicze. Polish Borderlands Studies”, 2(1): 52–53.
Śliz A., Szczepański M.S. (2017). Upper Silesia, the region of cultural borderland. W: E. Opiłowska, J. Roose, Z. Kurcz (red.), Advances in European Borderlands Studies (s. 295– 305). Baden-Baden: Nomos.
Wojakowski D. (2005). Swojskość i obcość na pograniczu – strategie interpretacyjne granic grupowych. W: J. Kurczewska, H. Bojar (red.), Granice na pograniczach (s. 37–65). Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.
Wojakowski D. (2007). Poza socjologię pogranicza: w poszukiwaniu nowych ujęć teoretycznych dla zjawisk pograniczności. W: M. Zielińska, B. Trzop, K. Lisowski (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Pogranicza Polski w integrującej się Europie (s. 29–46). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.

Przypisy:

Julita Makaro (2016), podsumowując dorobek samej tylko socjologii pogranicza polsko-niemieckiego w okresie 1990–2014, uwzględniła nieomal 200 tekstów. ↩︎
Fragment poświęcony dylematom stanowi podsumowanie i częściowo rozwinięcie wcześniejszych konceptualizacji z pracy Cud pogranicza? Zgorzelczanie, gubinianie i słubiczanie o życiu w miastach podzielonych (Dolińska i in. 2018). ↩︎
Obecnie częścią tego kontekstu jest także rzeczywistość wirtualna. ↩︎
Poszerzając zakres pojęcia, ewentualnie można uwzględnić też sytuacje, które są następstwem mobilności przestrzennej. Dla części osób (być może grup) relacja z terytorium może przekształcać się według osi deterytorializacja – reterytorializacja (Gupta, Ferguson 2004) (przy czym ta druga może być jedynie sytuacyjna), a związek z terytorium będzie przybierać czasami charakter fizyczny i/lub symboliczny. Część przestrzeni przemieszczania się jednostki (np. migranta wahadłowego) może być fizycznie ulokowana lub w ramach symbolicznego związku z ziemią sytuowana na obszarach pogranicza. Być może więc owe doświadczenia (mobilnych osób) można włączyć do analiz fenomenu pogranicza. ↩︎
Grzegorz Babiński pisze o pograniczu polsko-ukraińskim po obu stronach granicy (Babiński 2001: 76). ↩︎
Jako wariant można zakwalifikować zbiorowości względnie krótkiego trwania, które uformowały się w toku stosunkowo niedawnych procesów migracyjnych. Niektórzy socjologowie optują bowiem za włączeniem do pola refleksji nad pograniczem dalszych zjawisk (wcześniej wcale nieuwzględnianych lub słabiej uwzględnianych), które ewokują jego nowe formy. ↩︎
Mogą to być kontakty o charakterze partnerskim lub między grupami o różnej pozycji w hierarchii. W drugim przypadku ich treść tworzą zabiegi o dominację lub przezwyciężenie sytuacji podporządkowania. Lokują się m.in. w przestrzeni ekonomicznej, politycznej, historycznej (Sadowski 2008: 22). ↩︎
Brak zgodności można odnotować, gdy porównamy powyżej proponowane ujęcie z poglądami mianującymi pograniczem sytuację bez możliwości wchodzenia w kontakty ponadgraniczne (włączając tu też granice społeczno-kulturowe) lub bez brania ich pod uwagę. ↩︎
Uzupełnia owe zbiorowości, nawiązując do „nowych” sposobów rozpatrywania związków z terytorium, jakaś pula osób symbolicznie z nim powiązanych (czasowo lub trwale), ale nieprzebywających w nim stale. ↩︎
Por. doniesienia z terenu Agnieszki Pasieki (2016), książkę Marcina Lubasia (2011) czy wnioski na temat percepcji życia w mieście podzielonym granicą jako normalności, nieekstraordynaryjności (Dolińska i in. 2018). ↩︎
Odmienną propozycję, próbę zastosowania kategorii transgraniczności w odniesieniu do Bukowiny – z przyjętym założeniem, że jej specyfika wykrystalizowała się raczej pod wpływem wewnętrznych granic etnicznych niż granicy państwowej – prezentuje Krystyna Jendrzej-Gawlicz (2009: 109, 133). ↩︎
Redaktorzy tomu Transgraniczność w perspektywie socjologicznej w swoim ujęciu transgraniczności piszą o kształtowaniu się niezależnie od granic (czy ponad nimi) zbiorowości czasami zdolnych do realizacji wspólnych przedsięwzięć, interesów lub celów (Gołdyka i in. 1997: 7), co jest już stanowiskiem mniej kategorycznym. ↩︎
Choć opatrzona tą samą nazwą (region transgraniczny), propozycja Marcina Dębickiego obejmuje odmienny zakres treściowy. Zakłada wyodrębnienie w ramach pogranicza specjalnych podjednostek – regionów transgranicznych, wyróżnionych w oparciu o „m.in. czynniki historyczne, ale i współczesne; zarówno pierwiastki społeczne, polityczne, jak i ekonomiczne” (Dębicki 2007: 125, 126) – zatem na zupełnie odrębnych zasadach niż CBR. ↩︎
Wyrazem tych problemów są takie próby przekładu transgraniczności, jak cross-borderism i transborderness. ↩︎
Pogranicza określane mianem geograficznych powstają także na pozostałych granicach administracyjnych – regionów, prowincji, województw (Śliz, Szczepański 2017: 301). Mają one jednak inne cechy niż te zlokalizowane przy granicach państw. ↩︎
We wczesnej publikacji (1997) Babiński przypisuje też starym pograniczom specyficzną konfigurację tożsamościową (udziałem ich mieszkańców byłyby tożsamości narodowe niepełne, niedookreślone, „mniejszościowe”) oraz traktuje je jako obszar wielowymiarowej stratyfikacji społeczno-kulturowej, natomiast w nowszym artykule (2014) modyfikuje swą koncepcję. ↩︎
Nie są to jednak procesy zupełnie nowe – uwzględniając XIX-wieczną imigrację do miast amerykańskich. Dawne i współczesne zjawiska migracyjne mają jednakże odmienny charakter. Imigracja w przeszłości kończyła się integracją i asymilacją, obecnie procesy te są ograniczone, a różnice kulturowe pomiędzy migrantami i grupami dominującymi utrzymują się, co konstytuuje nowe pogranicza (Babiński 2001). ↩︎