Socjologia pogranicza

Jak postrzegać zaistnienie nowej subdyscypliny – socjologii pogranicza, prawie nieobecnej w myśli zachodniej, która natomiast intensywnie rozwija się na polskim gruncie? ¹ Jeśli wychodźstwo z ziem polskich, a później z Polski dynamizowało badania nad migracjami, stanowiąc przyczynek do zaistnienia i rozwoju socjologii migracji, co najpełniej ilustruje dorobek Leopolda Caro, Ludwika Krzywickiego, Floriana Znanieckiego (Leoński 1979), to badanie zjawisk, procesów i ludności na → pograniczach wyzwoliło powstanie socjologii pogranicza. O takim stanie zadecydował swoisty kontekst sytuacyjny. Należy go kojarzyć ze specyficznymi stosunkami ludnościowymi, ze znaczeniem etniczności w życiu społeczeństw państwowo-narodowych w Europie środkowo-wschodniej, z wielką rolą kultury w kształtowaniu się narodów w tej części naszego kontynentu, z rozpadem monarchii wielonarodowych, a później państw związkowych, jak ZSRR, CSSR, SFRJ, tym samym ze zmianami granic i powstawaniem nowych państw po I i II wojnie światowej oraz po upadku socjalizmu. Wszystkie wydarzenia z tego bogatego kontekstu w jakimś stopniu dotykały polskich spraw. Polacy byli przedmiotem w strategiach realizowanych przez siły zewnętrzne i podmiotem wydarzeń z ostatnich dwóch stuleci, kiedy to kształtowały się współczesne narody. Wielonarodowość oraz wielokulturowość I i II Rzeczypospolitej, utrata i odzyskanie niepodległości, zmiany granic i transfery ludnościowe po II wojnie światowej, aktywność polskich mniejszości narodowych poza granicami III Rzeczypospolitej oraz aktywność mniejszości narodowych naszych sąsiadów we współczesnej Polsce – wszystko to kierowało uwagę na fenomen pogranicza.

Na ważną rolę pogranicza w rozwoju narodów zwrócił uwagę Jerzy J. Wiatr (2003: 214), sięgając do twórczości Fredericka Turnera i Michała Bobrzyńskiego. Pierwszy z nich zasłynął jako twórca teorii wyjaśniającej szczególne cechy rozwoju narodu amerykańskiego pod wpływem przesuwających się pograniczy, drugi natomiast jako myśliciel, który wskazał na konsekwencje polskiej ekspansji na wschód dla losów narodu polskiego z perspektywy przesuwających się pograniczy w długim okresie – od unii z Litwą po konsekwencje II wojny światowej. Co ważne dla prowadzonych tu rozważań i tezy o polskim pierwszeństwie, Wiatr (tamże: 215) podnosi, że praca Bobrzyńskiego o znaczeniu pograniczy w dziejach Polski powstała wcześniej niż praca Turnera o wpływie pograniczy na amerykański nacjonalizm.

W chwili przełomu ustrojowego pod koniec lat osiemdziesiątych i na początku dziewięćdziesiątych XX stulecia okazało się, że praktykowane przez pół wieku zasady sąsiedztwa i komunikacji międzygrupowej nie odpowiadają potrzebom ani oczekiwaniom. Nastąpił powrót do tradycji, utrwalonej w pamięci społecznej i atrakcyjnej dla kolejnych pokoleń. Przywrócenie swobód w przekraczaniu granic i odtabuizowanie przeszłości wyzwoliło na powrót zainteresowanie zawieszoną → wielokulturowością oraz dawnymi i obecnie kształtującymi się pograniczami. Zainteresowanie to dało o sobie znać w praktyce społecznej wśród licznych przedstawicieli wielu narodowości oraz w praktyce badawczej, bowiem reprezentanci kilku dyscyplin z socjologami na czele podjęli problemy wzajemnych relacji kultur i narodów na pograniczach. Podobnie postrzega sprawy Tadeusz Popławski: „pogranicza w Polsce stają się ważnym elementem teorii i badań socjologicznych, ale przede wszystkim społecznej rzeczywistości” (Popławski 2008: 151).

Polski prymat w konstruowaniu socjologii pogranicza potwierdza też kwerenda zagranicznych publikacji. Na próżno szukać w anglo- i niemieckojęzycznych źródłach pojęcia socjologii pogranicza, nie znajdujemy tam też przyczynków do konstytuowania naszej subdyscypliny. Przeciwnie, na podstawie niektórych wypowiedzi studia nad pograniczem miałyby stać się przedmiotem interdyscyplinarnych rozważań, wyzutych z narodowych kontekstów, tak charakterystycznych dla środkowo- i wschodnioeuropejskiej rzeczywistości. Alejandro Lugo (1997: 61), rozwijając idee zgłoszone przez Davida E. Johnsona i Scotta Michaelsona (1997: 12), występuje przeciw wiązaniu pograniczy z jedną dyscypliną.

Na próżno poszukiwać też początków socjologii pogranicza wśród niemieckich badaczy, którzy koncentrują uwagę nie na samym pograniczu, ale na znaczeniu i funkcjach → granicy. Znakomicie ilustruje to tom Grenzsoziologie. Die politische Strukturierung des Raumes (Eigmüller, Vobruba 2006a). Jego redaktorzy – Monika Eigmüller i Georg Vobruba wpierw pytają, a później wskazują, czemu właśnie socjologia granicy zasługuje na osobne traktowanie (Eigmüller, Vobruba 2006b: 7–10). I choć redaktorzy zadbali o przypomnienie ważniejszych dla nas tez Georga Simmla, to rozważania kilkunastu autorów koncentrują się wokół teorii granicy, wprowadzania i likwidowania granic, przede wszystkim zaś na zróżnicowaniu społecznym i tworzeniu się granic, a nie na pograniczu. Problematyką właściwą dla socjologii pogranicza zajmują się natomiast historycy i politolodzy w ramach Grenzstudien czy też border studies, bo równolegle funkcjonuje tu pojęcie anglojęzyczne.

Pewna refleksja, bliska socjologii pogranicza, pojawia się w literaturze francuskojęzycznej. Zainteresowaniem wielu autorów cieszy się tam termin transfrontalier (pogranicze), który jest rozumiany na dwa sposoby. Transfrontalier orientuje na interdyscyplinarne projekty badawcze, łączące na dodatek teorię z empirią, co najpełniej odzwierciedla w swej działalności naukowej Philippe Corcuff (1995). Transfrontalier pojawia się również w pracach poświęconych funkcjonowaniu obszarów przygranicznych Francji, co bliższe jest perspektywie socjologii pogranicza, szczególnie jeśli przedmiotem zainteresowań jest → współpraca transgraniczna i transgraniczna migracja zarobkowa – te obszary podnoszą w swoich pracach Christopher Pollmann (2000) i Philippe Hamman (2003). W przypadku Hammana (2011) można mówić o bliskiej socjologii pogranicza ewolucji ujęcia teoretycznego: od analizy szczegółowych problemów związanych z funkcjonowaniem regionów przygranicznych do postrzegania pogranicza jako kategorii zasługującej na ujęcie w ramach odrębnej subdyscypliny, którą nazywa sociologie des espaces-frontières, czyli socjologią przestrzeni granicznej.

Socjologia pogranicza pojawia się w literaturze rosyjskojęzycznej, podobnie jak pośrednio w Polsce, przy okazji rozważań nad pograniczem – należy tu wskazać pismo „Pierekriostki”. Są mi natomiast znane dwa przykłady bezpośredniej refleksji nad socjologią pogranicza. Sergiusz W. Donskyh (2010: 17) w jednym z artykułów stwierdza, że głównym przedmiotem zainteresowań socjologii pogranicza jest charakterystyka międzynarodowych kontaktów w warunkach granicy i jej wpływu na polityczne i socjoekonomiczne procesy oraz typ tożsamości „człowieka granicy”. Natomiast Nadeżda W. Zhivenok (2012) opublikowała książkę poświęconą socjologii pogranicza o tytule Socjologia pogranicza: teoria oraz praktyka, w której obficie sięga do dorobku polskich autorów.

Polska jest bogata w państwowo-narodowe → sąsiedztwa, co oznacza wielość granic i pograniczy. Podniesienie „polskich doświadczeń” wynika z wielości państwowo- -narodowych sąsiadów Polski, tym samym z wielości → granic i → pograniczy. Jeśli przyjrzeć się mapie administracyjnej Europy, ale i świata, to okaże się, że liczba siedmiu państwowo-narodowych sąsiadów w każdym z tych przypadków jest znaczna. Dokonując tych porównań na mapie Europy, można stwierdzić, że pod względem wielości sąsiadów ustępujemy nielicznym, bo więcej mają ich jedynie Niemcy i Serbowie. Na potrzebę socjologii pogranicza jako pierwszy wskazał Andrzej Sadowski (1995: 19). Z rozważań tego autora również wynika, że o zaistnieniu socjologii pogranicza zadecydowały realne przyczyny, wynikające ze złożonych relacji, tak w Europie środkowo-wschodniej, jak i szerzej we współczesnym świecie, bowiem przywołane tu zostają przypadki wielu odmiennych i odległych w przestrzeni pograniczy, w tym meksykańsko-amerykańskie i rosyjsko-konfucjańskie. Sadowski lobbuje na rzecz nowej subdyscypliny socjologicznej i określenia przedmiotu jej zainteresowań:

Socjologia pogranicza stanowi subdyscyplinę socjologiczną zajmującą się badaniem na pograniczu kontaktów społeczno-kulturowych dokonujących się między dwoma lub więcej sąsiednimi narodami, cywilizacjami (grupami etnicznymi) oraz ich następstw w postaci kształtującej się tam (lub istniejącej) rzeczywistości społeczno-kulturowej (ekonomicznej, politycznej itp.) (Sadowski 1995: 13).

W jednym z późniejszych tekstów Sadowski (2008: 28) zgłasza natomiast projektującą definicję socjologii pogranicza, której zainteresowania

[…] obejmowałyby nie tylko społeczne obszary usytuowane w pobliżu granic, ale także ulokowane po obu stronach granic obszary mieszane społecznie i kulturowo, w tym strukturę społeczno-kulturową mieszkańców, charakter kontaktów transgranicznych, tak o charakterze ekonomicznym, społecznym, jak i kulturowym, oraz dynamikę powodowanych kontaktami zmian ulokowanych po obu stronach granicy zróżnicowanych kulturowo mieszkańców.

Dariusz Wojakowski (2002: 54) zwrócił natomiast uwagę na „krótką historię refleksji socjologicznej związanej z socjologią pogranicza” i przedstawił szereg dylematów teoretycznych nowej subdyscypliny, przy czym należy podkreślić, że niektóre z nich znalazły już satysfakcjonujące rozwiązanie. W tym kontekście postrzegam sugestie autora w sprawie dwóch nurtów badawczych „jakoś ze sobą połączonych” – socjologii pogranicza i transgraniczności (tamże: 46). W świetle zgłoszonej przeze mnie koncepcji (Kurcz 2009: 9) pogranicza stają się transgraniczami, fenomen pograniczności jest zastępowany przez transgraniczność, a wszystkie one sytuują się właśnie w ramach tej samej socjologii pogranicza. Oczywiście przekształcanie się pograniczy w transgranicza nie jest mechaniczne i pewne pogranicza mogą pozostać poza tym procesem, szczególnie jeśli na przeszkodzie stoją bariery o administracyjnym, ekonomicznym i ideologicznym charakterze. Powracając do przemyśleń Wojakowskiego (2002: 42), stwierdza on wprost, że do powstania socjologii pogranicza przyczynia się wzrost zainteresowania tym, co dzieje się na pograniczu (a według mnie dzieje się wiele): „fakt ten wydaje się głównym wyróżnikiem dyscypliny, która nazywana jest socjologią pogranicza”. Jednak za istotniejszy wkład Wojakowskiego do rozwoju socjologii pogranicza należy uznać zaprezentowanie jej problematyki na gruncie ogólnych paradygmatów (neoregionalizm, postmodernizm, konstruktywizm), dzięki czemu ta subdyscyplina zyskuje odniesienie w nowych kontekstach kulturowych i społecznych (Wojakowski 2007: 42).

Rozważania Marii Zielińskiej (2003) również świadczą o wielości wyzwań, na jakie napotykamy przy prezentacji i próbach charakterystyki naszej subdyscypliny. Autorka na przemian używa terminów „tzw. socjologia pogranicza” i „socjologia pogranicza”. Dla poznania pierwotnych zamysłów i osiągnięć Zielińskiej w zakresie konstytuowania się socjologii pogranicza, ważnych dla charakterystyki tej subdyscypliny, bezpośrednio nawiążę do istotnych deklaracji i konstatacji autorki. Artykuł „jest próbą ukazania stanu badań tzw. socjologii pogranicza”, koncentruje uwagę wokół następujących pytań: „Czy socjologiczne badania empiryczne prowadzone na terenach pogranicznych/ przygranicznych mają swoją specyfikę? Jakie perspektywy badawcze uwzględniają? Czy i jakie cechy (teren badań, metody i techniki badań, zakres problematyki badawczej) pozwalają wyodrębnić socjologię pogranicza jako subdyscyplinę naukową?” (Zielińska 2003: 134).

Ważną dla opisania subdyscypliny prezentację stanowisk w sprawie przedmiotu socjologii pogranicza podjął Leszek Gołdyka (2013: 12–47). Tenże autor, a zarazem badacz praktykujący na pograniczach, wykracza poza przegląd dotychczasowego dorobku, a zmierzając do rekonstrukcji najważniejszych elementów dyskursu o socjologii pogranicza, wzbogaca rozważania własnymi propozycjami, spośród których za najważniejsze należy uznać myśli dotyczące celu/zadania socjologii pogranicza, jej zakresu i stosowanych metod. Według Gołdyki (tamże: 24) celem poznawczym socjologii pogranicza jest „sprawdzenie hipotezy mówiącej, że odpowiednio zdefiniowane pogranicze – jako przestrzeń społeczna – jest ważną zmienną socjalizacji jego mieszkańców”. W rozwinięciu należy to postrzegać w następujący sposób: każde z pograniczy z uwagi na swoją specyfikę stanowi pewne uwarunkowania dla procesów, zachowań i zjawisk tam występujących. Te odmienności pograniczy należy postrzegać jako zmienną niezależną warunkującą różne przejawy → „efektu pogranicza”.

Położenie przez autora nacisku na efekty socjalizacyjne przestrzeni społecznych pograniczy wymaga bezpośredniego sięgnięcia do tekstu, co ułatwi poznanie jego procesu myślowego:

Socjologię pogranicza od innych subdyscyplin socjologii będą odróżniać stawiane pytania i uzyskiwane odpowiedzi, będzie różnić kierunek analizy. A łączyć z socjologią ogólną i socjologią wychowania – pojęcie socjalizacji. Zatem badania socjologiczne prowadzone na każdym pograniczu można bez zastrzeżeń zaliczyć do socjologii pogranicza wówczas, jeśli wychodzą od kluczowego pytania o socjalizacyjne znaczenie określonej przestrzenno- -społeczno-kulturowej całości uznawanej na mocy przyjętych kryteriów za przestrzeń społeczną pogranicza (tamże: 28).

Socjologia pogranicza wyłania się z pogranicza na dwa sposoby, mając swój początek w deskrypcji konkretnych pograniczy lub w refleksji teoretycznej nad kategorią pogranicza. Refleksja nad życiem i procesami społecznymi na pograniczu ma bogatą historię i o wiele dziesięcioleci poprzedza powstanie socjologii pogranicza. Można wskazać wielu autorów zajmujących się opisem społeczności pogranicza i problemów występujących na jego obszarze, bez żadnej refleksji nad pograniczami, tym bardziej – nad socjologią pogranicza, co w żadnym stopniu nie umniejsza wartości powstałych prac. Ilustrują to znakomite analizy stosunków na pograniczu, często przytaczane w literaturze przedmiotu – Józefa Obrębskiego (1936) czy Floriana Znanieckiego (1990), albo zapomniane, choć skłaniałbym się do opinii – bardziej wszechstronne, bo sięgające zarazem do kultury, religii, etniczności, struktury społecznej – Leona Wasilewskiego (1912) i Władysława Wielhorskiego (1947).

Na podstawie ponad dwudziestoletnich doświadczeń wynikających z badań nad pograniczami stwierdzam, że socjologia pogranicza jest subdyscypliną, która zajmuje się wybranymi zjawiskami, faktami i procesami społecznymi, to znaczy przede wszystkim tymi, które na terenie pogranicza występują masowo, częściej i w większym natężeniu niż na innych obszarach czy w społeczeństwie w ogóle. Istnienie i uprawianie socjologii pogranicza łączę z trzema założeniami o charakterze ontologicznym. Po pierwsze, przedmiot analiz, czyli pogranicze, istnieje realnie, a jego ramy wyznaczają styczności, do jakich dochodzi pomiędzy ludźmi żyjącymi po obu stronach granicy. Obszar pogranicza, czyli pogranicze, tworzą jego mieszkańcy, nie zaś manifesty transgranicznie zorientowanych elit ani polityczno-administracyjne rozstrzygnięcia na mapie. Pogranicze ustanawiają żyjący tam ludzie za sprawą kontaktów o wielorakim charakterze, do których dochodzi w wyniku zaspokajania potrzeb jednostkowych i w wyniku formułowania celów zbiorowych. Po drugie, istnieje → człowiek pogranicza, który posiada szereg cech odróżniających go od ludności z centrum. Człowieka pogranicza powołują do istnienia wyzwania wynikające z życia na pograniczu, wyzwania, z którymi różnie sobie radzi, i dlatego człowiek pogranicza jest zwykle bardziej otwarty na obcych lub krytyczny wobec nich, bardziej przywiązany do wartości własnej grupy narodowej niż mieszkańcy centrum lub obojętny wobec tych wartości. Człowiek pogranicza kumuluje cechy, które wynikają z warunków życia na pograniczu. Coraz więcej rezultatów badań zdaje się jednak świadczyć o tym, że człowiek pogranicza jest bardziej zaradny i przedsiębiorczy (nawet jeśli dotyczy to aktywności o patologicznym charakterze), bardziej innowacyjny i skłonny do akceptacji idei i nowinek napływających z zewnątrz, zwłaszcza wtedy, gdy dostrzega ich pozytywne konsekwencje dla siebie. Po trzecie, istnieje → efekt pogranicza polegający na tym, że pogranicze wpływa na wybór lub zaniechanie pewnych form aktywności oraz wartości preferowanych przez jednostki. Efekt pogranicza ma dwa aspekty – terytorialny i społeczny. Pierwszy z nich przejawia się w pozytywnym lub negatywnym waloryzowaniu pogranicza (które przyciąga lub wypycha), drugi natomiast w tym, że pogranicze zbliża do siebie ludzi żyjących po obu stronach granicy lub ich antagonizuje.

Przedstawienie, jak wiele jest socjologii szczegółowych, to temat do osobnych rozważań. Nie ulega wątpliwości, że subdyscypliny socjologiczne znacznie się różnią, nie tylko z uwagi na przedmiot zainteresowań – co naturalne, ale – co w tym wypadku ważniejsze – z uwagi na swój charakter: bliższe są jakiejś wyobrażonej dyscyplinie (socjologia kultury) czy bardziej metodzie badawczej (socjologia humanistyczna). Socjologia pogranicza nawiązuje do obszaru, czyli do terytorium, na którym dzieje się coś ważnego, co trudno spotkać gdzie indziej, bo to właśnie czynniki demograficzne, ekologiczne i ekonomiczne, działające pojedynczo bądź wespół, stanowią o jego osobliwościach. Do tych subdyscyplin w pierwszej kolejności zaliczam okrzepłą już socjologię miasta, a w drugiej kolejności mniej uprawianą socjologię wsi i rozwijającą się – w zakresie badań i teorii – socjologię pogranicza.

Socjologia pogranicza jest jedną z wielu subdyscyplin socjologii i specjalnością naukową zarazem. Jako subdyscyplina socjologii pozostaje ona w kręgu podstawowych pojęć, teorii i metod badawczych właściwych socjologii w ogóle, a chęć wyróżniania socjologii pogranicza wynika z faktu, że przedmiot jej badań posiada wyraźną specyfikę, bowiem badane zjawiska i procesy występują na pograniczu szczególnie intensywnie, w nowych postaciach i w znacznym stopniu również w nowych relacjach wzajemnych oraz w nowych warunkach ustanawianych z zewnątrz – za sprawą uregulowań administracyjnych, i od wewnątrz – za sprawą szczególnej aktywności jednostek, wyzwolonej przez całokształt sytuacji na pograniczu. O odrębności, a często też o wyjątkowości pogranicza decydują z jednej strony: regulacje dotyczące przekraczania granicy, wielkość ruchu granicznego, atrakcyjność obszarów leżących przy granicy dla zaspokojenia potrzeb gości, przybyszów i tubylców; z drugiej zaś strony: możliwość realizacji nowych strategii życiowych, w tym podejmowania ryzyka, szybkiego bogacenia się, a także uprawiania działalności budzącej moralne zastrzeżenia.

Na czym przede wszystkim socjologia pogranicza powinna się koncentrować, przy preferowanym przeze mnie założeniu, że pogranicze jest obszarem kreowanym i delimitowanym (→delimitacja obszarów pograniczy) przez przemieszczające się jednostki i konsekwencje żywiołowych i/lub odgórnie organizowanych styczności, a w dalszej kolejności na podstawie zaistniałych już stosunków i zależności? Według mnie są to następujące zagadnienia:

Analiza ruchu granicznego: wielkość, kierunek, charakter. Jest to w pełni uzasadnione, ponieważ w rezultacie dociekań nad materiałami statystycznymi można dostrzec, że natężenie lub osłabienie ruchu wywiera istotny wpływ na charakter, jakość i konsekwencje styczności oraz stosunków społecznych.
Saldo migracji. Przed wielu już laty wskazywany był problem wyludniania się terenów przygranicznych, podnoszono obumieranie ściany wschodniej i zachodniej, a później też i południowej (pogranicze polsko-czeskie). Z drugiej strony doświadczenia czeskie (dotyczące pogranicza czesko-niemieckiego) wskazują na wzrost ludności na tym pograniczu, wzrost odnotowują też niektóre powiaty pogranicza polsko-niemieckiego. Jaki jest wpływ otwartych i przepuszczalnych granic na stosunki ludnościowe na pograniczach?
Struktura etniczna i stosunki międzyetniczne. W jaki sposób skład narodowościowy wpływa na dynamikę relacji, ład na pograniczu i wzajemne postrzeganie się sąsiadów? Kwestie te wymagają ponadto diachronicznej rekonstrukcji, szczególnie w celu dotarcia do etnosu społeczności osiedleńców, którzy dominują na większości polskich pograniczy, a szerzej ujmując, także na transgraniczach: polsko-niemieckim, polsko-czeskim i polsko-rosyjskim.
Małżeństwa mieszane. Płeć a przynależność narodowa partnerów. Miejsce zawarcia związku małżeńskiego. Wybór kraju osiedlenia przez współmałżonków. W czyjej kulturze socjalizowane są dzieci?
Wpływy kulturowe. Czyj język i czyja kultura zyskują na znaczeniu? Czyje gadżety, zwyczaje, urządzenia materialne itp. są przejmowane przez sąsiadów? Jaki zasięg posiadają wpływy, tak z uwagi na ich przestrzenną rozpiętość w terenie, jak też z uwagi na ich przenikanie do poszczególnych warstw społecznych? Jak kształtują się te wpływy? Są one spontaniczne i oddolne czy zostały zaplanowane i są realizowane przez instytucje?
Struktura gospodarki – branże. Zbadanie struktury gospodarczej poszczególnych gmin lub powiatów na pograniczu może stanowić podstawę do wyróżniania pogranicza pod względem gospodarczym. Ze wstępnych dociekań wynika, że na pograniczach rozwija się sektor usług zorientowanych na obsługę masowo przybywających gości.
Aktywność podmiotów gospodarczych. Zagadnienie to pozostaje w pewnym związku ze strukturą gospodarczą. Należy badać liczbę zgłaszanych i wykreślanych z rejestru firm, udział inwestycji zagranicznych, w tym z terenu pogranicza najbliższego sąsiada państwowego, charakter tych inwestycji, miejsce w organizacji – główna siedziba czy filia firmy.
Konflikty społeczne i ich aktorzy. Otwarcie granic i intensywny ruch graniczny ujawniły szereg rodzajów i płaszczyzn konfliktu. Interesy mieszkańców pogranicza utrzymujących się z pracy w dotychczas działających przedsiębiorstwach versus interesy mieszkańców zorientowanych na tworzenie nowych form aktywności gospodarczej i zawodowej. Interesy miejscowych przedsiębiorców a interesy przedsiębiorców przybyłych z głębi kraju i z zagranicy. Zaistnienie nowych elit, otwartych na radykalne zmiany, a dążenia starych elit zainteresowanych utrzymaniem istniejącego ładu.
Rozmiar i charakter przestępczości (→ patologia na pograniczach). Obszary pogranicza są z wielu powodów terenem penetracji działających w pojedynkę przestępców i zorganizowanych grup przestępczych o międzynarodowym charakterze. Pogranicze to miejsce nielegalnego przepływu towarów z akcyzą, szkodliwych odpadów przemysłowych, nielegalnych migrantów itp. W jakim stopniu przestępczość decyduje o specyfice pograniczy i jest efektem pogranicza? Obecnie wielu socjologów koncentruje swoją uwagę właśnie na poszukiwaniu efektów pogranicza.

Przedstawiony powyżej wykaz tematów nie jest wyczerpujący dla problematyki socjologii pogranicza z trzech powodów. Po pierwsze, to naturalne, że wraz z upływem czasu ujawniają się nowe zjawiska i procesy społeczne. Po drugie, dynamika już występujących zjawisk i procesów wywołuje nieznane wcześniej, wymagające podjęcia problemy społeczne. Po trzecie, obok wskazanych zjawisk i procesów, występujących w różnym stopniu na wszystkich pograniczach, istnieją odrębności właściwe niektórym tylko pograniczom, ale są to odrębności istotne, zasługujące na poznanie. Wynikają one np. z występowania → miast podzielonych (pogranicza: polsko-niemieckie, polsko-czeskie, słowacko-węgierskie) lub z posiadania ziemi rolnej po drugiej stronie granicy (pogranicze polsko-słowackie). Podsumowując zagadnienia socjologii pogranicza, podkreślić należy, że istnieją kraje wyspiarskie bez sąsiedztwa państwowo-narodowego, a wtedy większość zgłoszonych tu tematów tnie metodologiczna brzytwa Ockhama.

Przedstawione w tekście stanowiska w sprawie socjologii pogranicza, wykładnia w sprawie odrębności socjologii pogranicza i jej miejsca w socjologii w ogóle, szczegółowa charakterystyka przedmiotu zainteresowań socjologii pogranicza wzmacniają stanowisko na rzecz realności socjologii pogranicza, która nie jest już tzw. socjologią pogranicza ani socjologią granicy, jest natomiast zyskującą na znaczeniu subdyscypliną socjologii. O jej dynamice decydują nowe propozycje na poszerzenie przedmiotu zainteresowań, wynikające stąd sięganie po nowe kategorie teoretyczne, zmiany desygnatów już istniejących terminów, koncentracja uwagi na refleksji teoretycznej lub eksploracja nowych obszarów.

Literatura polecana

Babiński G. (2014). Pogranicza i transgraniczności. Wokół zagmatwania pojęć i zjawisk społecznych. W: M. Zielińska, B. Trzop (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Pogranicza i centra współczesnej Europy (s. 79–86). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Bojar H., Wojakowski D. (2008). Wprowadzenie. Socjologia pogranicza w poszukiwaniu nowych horyzontów. W: H. Bojar, D. Wojakowski, A. Sadowski (red.), Pogranicze. Studia Społeczne. Tom XIV. Polskie granice i pogranicza: nowe problemy i interpretacje (s. 5–14). Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Kurcz Z. (2017). Benefits of borderland sociology. W: E. Opiłowska, Z. Kurcz, J. Roose (red.), Advances European Borderlands Studies (s. 47–63). Baden-Baden: Nomos Verlagsgesellschaft.
Lisiecki S. (2009). O granicach naturalnych, politycznych, społecznych i… granicach w głowie. Szkice do socjologii pogranicza polsko-niemieckiego. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Opiłowska E. (2017). Od linii granicznych do krajobrazów przygranicznych. Konceptualizacje i badania granic i pograniczy. W: Z. Kurcz (red.), Polskie pogranicza w procesie przemian (t. IV, s. 25–47). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Sterbling A. (2014). Subiektywne i obiektywne aspekty przestępczości na pograniczu niemiecko-polskim. W: Z. Kurcz (red.), Polskie pogranicza w procesie przemian (t. III, s. 185–197). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Bibliografia:

Corcuff P. (1995). Les nouvelles sociologies. Paris: Nathan.
Donskyh S.W. (2010). Pogranicze jako problem współczesnej białoruskiej nauki. W: E.M. Bobasow i in. (red.), Narody, kultury i procesy społeczne na pograniczu: materiały między narodowej naukowo-praktycznej konferencji. Grodno: Grodzieński Uniwersytet Państwowy im. J. Kupały.
Eigmüller M., Vobruba G. (2006a). Grenzsoziologie. Die politische Strukturierung des Raumes. Wiesbaden: Verlag für Sozialwissenschaften.
Eigmüller M., Vobruba G. (2006b). Einleitung: Warum eine Soziologie der Grenze. W: M. Eigmüller, G. Vobruba, Grenzsoziologie. Die politische Strukturierung des Raumes (s. 7–11). Wiesbaden: Verlag für Sozialwissenschaften.
Gołdyka L. (2013). Pogranicze polsko-niemieckie jako przestrzeń socjalizacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Hamman P. (2003). Intercommunalité transfrontaliére et gouvernance locale.” Politiques et Management Public”, 21(1): 131–161.
Hamman P. (2011). Représentations du transfrontalier et production d’un espace-frontiére: regards sociologiques autour des frontières françaises de l’Est. W: A. Koukoutsaki-Monnier (red.), Les représentations du transfrontalier (s. 19–32). Metz – Nancy: Presses Universitaires de Nancy.
Johnson D.E., Michaelson S. (1997). Border secrets: An introduction. W: S. Michaelson, D.E. Johnson (red.), Border Theory. The Limits of Cultural Politics (s. 1–34). Minneapolis – London: University of Minnesota Press.
Kurcz Z. (2009). O transgraniczu i transgraniczności. Wprowadzenie. W: Z. Kurcz, A. Sakson (red.), Polskie transgranicza (s. 9–18). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Kurcz Z. (2014). Socjologia pogranicza. Powstanie, rozwój i zmiany w świetle polskich doświadczeń. W: M. Zielińska, B. Trzop (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Pogranicza i centra współczesnej Europy (s. 123–148). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Leoński J. (1979). Zagadnienie migracji w polskiej myśli socjologicznej do 1939 roku. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza.
Lugo A. (1997). Reflections on border theory, culture, and the nation. W: S. Michaelson, D.E. Johnson (red.), Border Theory. The Limits of Cultural Politics (s. 43–67). Minneapolis – London: University of Minnesota Press.
Obrębski J. (1936). Problem grup etnicznych w etnologii i jego socjologiczne ujęcie. „Przegląd Socjologiczny”, 4(1–2): 177–195.
Pollmann Ch. (2000). Eléments pour une théorie limologique. Revue de la cooperation transfrontaliére, 24: 9–22.
Popławski T. (2008). Wschodnie pogranicze Polski – od socjologii pogranicza do zarządzania pograniczem. W: Z. Kurcz (red.), Polskie pogranicza w procesie przemian (t. I, s. 51–62). Wałbrzych: Wydawnictwo WSZiP.
Sadowski A. (1995). Socjologia pogranicza. W: A. Sadowski (red.), Wschodnie pogranicze w perspektywie socjologicznej (s. 12–19). Białystok: Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko.
Sadowski A. (2008). Pogranicze – pograniczność – tożsamość pograniczna. W: H. Bojar, D. Wojakowski, A. Sadowski (red.), „Pogranicze. Studia Społeczne”. Tom XIV. Polskie granice i pogranicza: nowe problemy i interpretacje (s. 17–30). Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Wasilewski L. (1912). Litwa i Białoruś. Przeszłość – teraźniejszość – tendencje rozwojowe. Kraków: Spółka Nakładowa „Książka”.
Wiatr J.J. (2003). Zmienne pogranicza i ich rola w historii. W: J. Leoński (red.), Studia do portretu naukowego socjologa. Księga jubileuszowa ofiarowana Robertowi B. Woźniakowi (s. 213–222). Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.
Wielhorski W. (1947). Polska a Litwa. Stosunki wzajemne w biegu dziejów. Londyn: Polish Research Centre.
Wojakowski D. (2002). O technice malowania obrazów, czyli teoretyczne dylematy socjologii pogranicza. „Przegląd Polonijny”, 29(3): 39–56.
Wojakowski D. (2007). Poza socjologię pogranicza: w poszukiwaniu nowych ujęć teoretycznych dla zjawisk pograniczności. W: M. Zielińska, B. Trzop, K. Lisowski (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Pogranicza Polski w integrującej się Europie (s. 29–47). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Zhivenok N.W. (2012). Socjologia pogranicza: teoria oraz praktyka. Kaliningrad: Wydawnictwo Bałtyckiego Instytutu Ekonomii i Finansów.
Zielińska M. (2003). Socjologiczne badania empiryczne na terenach pogranicznych. Między teorią a praktyką. W: M. Zielińska (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Teorie, studia, interpretacje (t. I, s. 133–157). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Znaniecki F. (1990). Siły społeczne w walce o Pomorze. W: F. Znaniecki, Współczesne narody (s. 328–404). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN.

Przypisy:

Niniejszy tekst jest skróconą wersją artykułu Socjologia pogranicza. Powstanie, rozwój i zmiany w świetle polskich doświadczeń (Kurcz 2014). ↩︎