Zarządzanie pograniczem

Od socjologii pogranicza do zarządzania pograniczem

Bogaty dorobek teoretyczny → socjologii pogranicza (zwłaszcza polskiej) nie zawsze znajduje zastosowanie w praktyce społecznej. Dotychczasowe praktyki zarządzania → pograniczami nie zostały ujęte w ramy teoretyczne ani poddane naukowej weryfikacji. Rozwinięta koncepcja socjologii pogranicza powinna prowadzić do opisu i diagnozy sytuacji społeczno-gospodarczej. Natomiast planowanie i praktyka rozwiązywania problemów przynależą już do nauk o zarządzaniu. Można tu przywołać naczelną zasadę pozytywistyczną nauk społecznych, sformułowaną przez ojca socjologii, Augusta Comte’a: Savoir, d’où prévoir, d’où agir. Mówi ona dokładnie, by z wiedzy wyprowadzać planowanie, a na nim dopiero budować działanie praktyczne. Ten postulat powinien stanowić credo subdyscypliny zwanej zarządzaniem pograniczem. Biorąc pod uwagę fakt, iż zarówno żywiołowymi, jak i planowymi procesami społeczno-gospodarczymi na pograniczach należy zarządzać, postuluje się stworzenie oddzielnej subdyscypliny naukowej, która realizowałaby to zadanie w sposób kompleksowy, czyli zarządzania pograniczem (Popławski 2017). W myśl tej zasady socjologia pogranicza dostarczałaby wiedzy teoretycznej o procesach i zjawiskach na pograniczach, na bazie tej wiedzy zaś zarządzanie pograniczem służyłoby budowaniu planów i ukazywaniu sposobów ich praktycznej realizacji poprzez działania sensu stricto zarządcze, czyli motywowanie aktorów, organizowanie działań, monitorowanie, wdrażanie, a także kontrolę ich realizacji. Zarządzanie pograniczem można zatem zdefiniować jako naukowy opis, analizę i diagnozę problemów społecznych, gospodarczych i kulturowych w celu planowania, organizowania i praktycznego rozwiązywania problemów oraz regulowania stosunków społeczno-gospodarczych na terenach pograniczy przy pomocy metod i narzędzi z zakresu nauk o zarządzaniu.

Koncepcja zarządzania pograniczem powinna realizować cztery cele. Pierwszy dotyczy uporządkowania żywiołowych procesów na obszarach przygranicznych przy pomocy metod i technik zarządczych. Drugi – planowania, organizowania i wdrażania polityki dobrego sąsiedztwa (ang. neighborhood policy, fr. bon voisinage) na obszarach pogranicznych (np. programy INTERREG, Partnerstwo Wschodnie UE). Trzeci opiera się na organizacji i realizacji w sposób metodyczny → współpracy transgranicznej przy rozwiązywaniu problemów społeczności przygranicznych czy miast i regionów podzielonych granicą, lecz połączonych wspólną tradycją, historią i kulturą, często też wspólną infrastrukturą i więziami gospodarczymi (Gasparini i in. 2003). Czwarty cel dotyczy marketingu regionów przygranicznych, a zwłaszcza promocji, zarówno inwestycyjnej, jak i wizerunkowej (Glińska, Popławski 2002).

Definicja zarządzania (Drucker 1995) uwzględnia takie elementy, jak: diagnoza, planowanie, motywowanie, organizowanie, kierowanie, wdrażanie oraz monitorowanie i kontrola w organizacjach lub instytucjach. Nie można także pominąć kontekstu przywództwa organizacyjnego. Pogranicza nie są oczywiście organizacjami sensu stricto, jednak odnoszą się do nich reguły i zasady zarządzania. Wiele nowoczesnych koncepcji zarządzania, takich jak postfordyzm, lean management (Popławski, Kaczorowska-Spychalska 2016: 205–219), globalizacja, delokalizacja produkcji, outsourcing usług czy koncepcja rządzenia globalnego (Dror 2006: 137–153) lub zarządzania innowacjami (Krupski 2002: 192–239), znajduje doskonałe zastosowanie w analizowaniu obszarów przygranicznych i peryferyjnych. Dotychczasowe koncepcje pogranicza w niewystarczającym stopniu uwzględniały możliwości menedżerskiego regulowania procesów po obu stronach granic, w → euroregionach czy w → miastach podzielonych granicą, ale stanowiących uprzednio jeden organizm miejski. Skupiały się one raczej na zarządzaniu i administrowaniu oddzielnie każdym obszarem, zwłaszcza że na pograniczach często występowały antagonizmy i konflikty. Ważnym zatem zadaniem pomocniczym w zarządzaniu pograniczem jest budowa kapitału społecznego pogranicza, opartego przede wszystkim na zaufaniu stron do siebie (Putnam 1995; ang. bridging and bonding cultural capital).

Metody i praktyki zarządcze

Istnieje wiele możliwych zastosowań metod zarządzania na obszarach pograniczy. Pogranicza mogą korzystać z praktyk zarządczych, takich jak: zarządzanie pogranicznymi jednostkami samorządu terytorialnego (JST), analiza SWOT takich obszarów (Gasparini i in. 2003), planowanie rozwiązywania problemów lokalnych pograniczy, analiza konkurencji, klastrów, przedsiębiorczości transgranicznej, scenariusze rozwoju otoczenia społeczno-gospodarczego, analiza czynników PEST (ang. Politics, Economics, Society, Technology), foresight transgraniczny, analiza, badania i marketing rynków pogranicznych, promocja wizerunku i budowa marki obszarów pograniczy czy benchmarking tych regionów (Proniewski, Popławski 2012). Użyteczne w zarządzaniu pograniczem mogą być studia przypadków, zwłaszcza przykłady dobrych praktyk współpracy transgranicznej. Zarządzanie polega na opisie, diagnozie, prognozowaniu, planowaniu, organizowaniu, kierowaniu procesami na terenach pogranicznych i wdrażaniu rozwiązań problemów pograniczy. Współcześnie coraz ważniejszym aspektem zarządzania pograniczem jest kontrola migracji, rozwiązywanie problemów pogranicznych rynków pracy, organizowanie logistyki i transportu, organizacja i zarządzanie przepływem towarów, ludzi, pieniądza na terenie samych przejść i punktów granicznych. Potrzeba ciągłego zapewniania bezpieczeństwa po obu stronach granicy i ograniczenia zjawisk niepożądanych (np. przemytu, nielegalnego handlu, nielegalnej migracji, exodusu ludności) również wymaga umiejętności zarządczych. Sposób zarządzania pograniczem zależy od typu → granicy, która może być w różnym stopniu ostra lub przenikliwa. Zarządzanie pograniczem może prowadzić do koordynacji lub nawet konwergencji procesów po obu stronach granicy, wyrównywania poziomów życia, wprowadzania w życie zasad rynkowych czy reguł dobrego → sąsiedztwa w stosunkach między narodami i państwami. Interwencje międzynarodowe mogą także prowadzić do ustalenia zasad bezpieczeństwa na granicach czy złagodzenia konfliktów. W zarządzaniu pograniczem w coraz większym stopniu akcentuje się elementy wymogów ochrony środowiska i ekologii (Bazyli Poskrobko i grupa ekologów skupionych wokół białostockiego pisma „Ekonomia i Środowisko”), co może być na przykład związane ze względami bezpieczeństwa usytuowanych przy granicach elektrowni atomowych. Wprowadzenie technik zarządzania przyczynia się do wytwarzania nowych form społecznej rzeczywistości w postaci nowych sąsiedztw i innowacyjnych działań instytucjonalnych (Jałowiecki 2002). Konflikty po obu stronach granicy mogą być rozwiązywane dzięki negocjacjom i budowaniu przekonania o korzyściach płynących z wdrażanych rozwiązań i zmian. Specyfika pograniczy w naukach o zarządzaniu nie jest dostatecznie uwzględniona. Realizacja spójnej koncepcji zarządzania pograniczem jest wymogiem chwili wobec turbulentnego, czyli „burzliwego” i niestabilnego otoczenia.

Kontekst społeczny, gospodarczy i kulturowy zarządzania pograniczem

Inny aspekt zarządzania pograniczem podkreślają autorzy od zarządzania turystyką, którzy traktują te obszary jako produkt turystyczny (Middleton 1996) skierowany do określonych grup docelowych klientów (tzw. targetów). Akcentują oni rolę promocji turystycznej obszarów pogranicza. Transfery ekonomiczne (inwestycji i pieniądza), przepływy ludzi, towarów, idei, rozwój turystyki, zwiększająca się mobilność ludzi, firm, rosnąca przedsiębiorczość tworzą nową sytuację na pograniczu. W uwarunkowaniach prawnych i organizacyjnych Unii Europejskiej (strefa → Schengen) granice stają się coraz bardziej przenikliwe, pogranicza zaś coraz bardziej jednolite. Strategie i plany rozwoju obszarów pogranicznych są uzgadniane przez przedstawicieli regionów, nawet z kilku sąsiednich państw (np. Benelux, Francja, Niemcy), mogą być tworzone wspólnie (np. w euroregionach) lub uzgodnione po sąsiedzku (Popławski, Gasparini 2012). Ważnymi ich aktorami są mieszkające po obu stronach granicy → mniejszości narodowe, które przeważnie nie różnią się kulturowo, a nawet posługują się jednym językiem. Wdrażane projekty unijne w dużej mierze dotyczą właśnie grup etnicznych po obu stronach granicy. Natomiast w → euroregionach i → miastach podzielonych postępuje integracja, zaczyna funkcjonować np. wspólna komunikacja, wodociągi, gospodarka odpadami. Z drugiej strony występuje konkurencja w zakresie tańszych usług czy produktów, obserwuje się też zjawisko rozpoznawalności marek, producentów, wyrównywania cen. Kwitnie turystyka zakupowa. Tendencje te są korzystne dla klienta, ale mogą także prowadzić do konfliktów na tle gospodarczym. Zarówno uzyskiwane na bazie tego typu kooperacji korzyści ekonomiczne, jak i konieczność rozwiązywania problemów nadają nowy sens pojęciu zarządzania pograniczem oraz stawiają nowe wyzwania przed władzami regionalnymi w zakresie strategii rozwoju obszarów przygranicznych (Gasparini i in. 2003). Kontekst strukturalny zarządzania pograniczami jest istotny przy podejmowaniu konkretnych decyzji dotyczących rozwiązania problemów takich jak: migracje, problemy sąsiedzkie, bezpieczeństwo na obszarach przygranicznych oraz przepływy ludzi, zakupy towarów czy otwarcie nowych rynków, np. rynku pracy dla obywateli sąsiadujących państw. Inne problemy zarządzania dotyczą wspólnych działań rządu i jednostek samorządu terytorialnego lub tworzenia tzw. wolnych stref (Popławski 2017). Zarządzanie ma charakter instytucjonalny np. agencji i agend rządowych lub samorządowych. Rodzi to problemy zarządcze, albowiem granica państwa jest w gestii organów centralnych, natomiast regiony zwykle są samorządowe. Inaczej mówiąc, pogranicza są zwykle peryferiami danego państwa. Władze centralne często nie są w stanie skutecznie zarządzać pograniczami i rozwiązywać ich problemów, czego najbardziej ilustratywnym przykładem w Europie jest obwód kaliningradzki, którego problemy z perspektywy Moskwy są bardzo słabo dostrzegalne.

Marketing i promocja pograniczy

Najczęściej stosowaną w praktyce dziedziną zarządzania pograniczem jest marketing, a jako narzędzie marketingu – promocja. Chodzi tu o promocję obszarów pogranicznych, budowę ich wizerunku i submarki (Kotler i in. 2009). Marketing pograniczy stanowi część składową marketingu międzynarodowego. Konieczne jest wdrożenie w życie koncepcji marketingu transgranicznego (Popławski 2017) obok marketingu producenta i eksportera czy marketingu globalnego. Jego podstawowymi cechami są: posługiwanie się narzędziami marketingowymi (4P – produkt, cena, promocja i dystrybucja) do wspierania produktów i usług z obydwu stron wymiany transgranicznej oraz opanowanie czy ukierunkowanie/koordynowanie żywiołowości procesów wymiany handlowej i organizowanie eksportu wykorzystującego ów efekt przeniesienia. Nade wszystko regulacje prawne i handlowe oraz kontakty administracyjne czy zwyczajnie – międzyludzkie w kontekście marketingu terytorialnego mówią o możliwości przyciągania inwestorów (Popławski 2017) oraz nowych mieszkańców i rezydentów do miast i regionów w Europie. Region pogranicza stanowi w tym przypadku tzw. megaprodukt, czyli produkt nie tylko materialny, ale i kulturowy. Szczególnie ważny jest tu kapitał kulturowy pogranicza. Infrastruktura na obszarach pogranicza oraz na przejściach granicznych jest promowana dzięki marketingowi komunalnemu (Markowski 2002; Makarski, Kuźniar 2009). Andrzej Sznajder (1995) opisuje jako charakterystyczny dla tego rodzaju obszarów tzw. efekt przeniesienia marketingu, którego skutkiem jest to, że marki i produkty znane po jednej stronie granicy są dobrze rozpoznawalne i konsumowane po jej drugiej stronie, zanim firma wejdzie na ten rynek. Z tego względu znacznie łatwiejsza do realizacji jest strategia wchodzenia na rynek sąsiada, a skutkiem długofalowym jest wyrównywanie cen, poziomów życia, popularyzacja marek, wzrost konsumpcji dóbr, towarów i usług od sąsiada, utworzenie specyficznego rynku transgranicznego.

Typy zarządzania pograniczem jako propozycje teoretyczne

Zarządzanie publiczne i/lub zarządzanie rozwojem lokalnym na terenach pogranicza

Pogranicza stanowią istotne miejsca realizacji funkcji zarządzania publicznego, głównie ze względu na liczbę organizacji, agend, instytucji i aktorów, którzy mogą korzystać z projektów i środków publicznych (Kotler, Lee 2008), programów instytucji i organizacji ponadnarodowych (jak np. UE) czy stowarzyszeń i organizacji pozarządowych. Wprowadzane są też inne rozwiązania problemów pogranicza, takie jak np. readmisja, czyli wydalanie migrantów do państwa sąsiedniego, z którego przybyli. Ważnym elementem staje się też polityka medialna i rola mediów, zwłaszcza internetu. Pogranicze jako obszar i społeczność terytorialna staje się coraz bardziej społecznością wirtualną, przenikanie się trendów kulturowych zaś i zlewanie się w jedną całość społeczno-kulturową stanowią coraz większe wyzwanie. Rodzi to konieczność budowania sieciowego układu relacji, wymagającego nowego systemu zarządczego. Zarządzanie przestrzenią medialną na pograniczach należy zatem dodać do innych dziedzin zarządzania pograniczem. Ta sfera zarządzania związana jest z rozwojem lokalnym na terenach pogranicznych, jego planowaniem, organizowaniem i koordynowaniem.

Zarządzanie logistyką, komunikacją, transportem i infrastrukturą graniczną

Logistyka i dystrybucja oparta na przygranicznych centrach logistycznych jest aktualnie jednym z ważniejszych aspektów animowania działalności gospodarczej na pograniczach. Ważną rolę odgrywa komunikacja autobusowa i kolejowa oraz transport towarów. Zarządzanie logistyką dotyczy lokalizacji centrów logistycznych na granicach i przy granicach państw. Znaczenie dworców kolejowych i autobusowych jako węzłów komunikacyjnych, a nawet lotnisk po obu stronach granicy wzrasta wobec zjawiska rosnącej mobilności ludzi i przepływów towarów. Tworzone są bazy transportowe (np. Medyka, Małaszewicze na polskiej części wschodniej granicy UE) czy przygraniczne centra targowe (np. Korczowa). Likwidowanie barier w komunikacji transgranicznej, zapewnienie płynności komunikacyjnej oraz połączeń ma fundamentalne znaczenie dla rozwoju handlu i usług na pograniczach. Zarządzanie logistyką i transportem staje się podstawowym elementem zarządzania na pograniczach.

Zarządzanie specjalnymi strefami ekonomicznymi SSE

Ważnym elementem zarządzania pograniczem jest zarządzanie usytuowanymi na granicy specjalnymi strefami ekonomicznymi SSE (jest to specyfika Europy Środkowej i Wschodniej), które zajmują się organizacją produkcji, montażu, dostaw czy usług przy wykorzystaniu inwestycji zagranicznych. W tym i podobnych przypadkach można mówić o profesjonalnym tworzeniu i zarządzaniu przez władze centralne wyspecjalizowanymi agendami rządowymi realizującymi ważne cele państwa (np. strefy Brest-Invest, Grodna Invest w Republice Białorusi na granicy z Polską), mającymi na celu przyciąganie zagranicznych inwestorów i BIZ (bezpośrednich inwestycji zagranicznych).

Zarządzanie euroregionami

Powstanie → euroregionów kreuje rozwój form instytucjonalnych i organizacyjnych mających na celu zarządzanie euroregionami jako ważnym elementem rozwiązywania problemów i odpowiedzi na wyzwania rozwojowe na pograniczach. W tym celu tworzy się w ich ramach instytucje, stowarzyszenia, organizacje, projekty, agendy i zespoły konsultacyjne jako odrębne formy organizacyjne. Najwięcej euroregionów w UE jest na granicach Polski, a zwłaszcza na jej zachodniej granicy. Specyfika zarządzania dotyczy przeważnie realizacji projektów transgranicznych (Miszczuk 1997). Na tych obszarach realizowana jest polityka dobrosąsiedztwa i programy unijne, np. INTERREG PL-BY-UKR. Podobne do euroregionów formy współpracy występują na granicach Rosji z Białorusią, np. w obwodach briańskim (Rosja) i mohylewskim (Białoruś) funkcjonuje wspólny rosyjskojęzyczny uniwersytet.

Zarządzanie w obliczu wyzwań przedsiębiorczości (głównie sektora MŚP) i rynku pracy na pograniczach

Ożywianie rynku i przedsiębiorczości po obu stronach granicy, jak i specyfika rynku pracy, który korzysta z zasobów siły roboczej z terenów przygranicznych, stwarzają potrzebę koordynacji i zarządzania oraz wsparcia organizacyjnego i marketingowego. Zarządzanie takie głównie wspiera rozwój sektora małych i średnich firm (MŚP) bazujących na wymianie transgranicznej, korzystaniu z zasobów pracy oraz kontaktach handlowych lub gospodarczych. Do tradycji pogranicza odwołuje się często drobna przedsiębiorczość, rolnictwo, wytwórczość rzemieślnicza, usługi, gastronomia, a nawet kultura (Kaczmarek 2012). Ciekawym przykładem jest tu rozwój firm transportowych we wschodniej Polsce i na Litwie, korzystających z zasobów pracy białoruskich i ukraińskich kierowców, czy sektora meblarstwa. Nowym elementem staje się integracja poddostawców i zarządzanie nimi. Sztandarowym przykładem takiej współpracy jest organizacja poddostawców części samochodowych przez niemieckie koncerny motoryzacyjne na terenach przygranicznych sąsiadujących z Niemcami państw Grupy Wyszehradzkiej (przede wszystkim ze względu na dogodną lokalizację i niższe koszty pracy) (Popławski 2016).

Zarządzanie klastrami transgranicznymi

Stosunkowo nową dziedziną zarządzania jest zarządzanie klastrami transgranicznymi – zrzeszeniami producentów z danej branży w sąsiadujących krajach na terenach przygranicznych w ramach transgranicznego współdziałania gospodarczego, np. Transgraniczny Klaster Szlak Wodny Berlin–Szczecin–Bałtyk grupujący polskie i niemieckie firmy usługowe z dziedziny turystyki (Połomska-Jasienowska 2016).

Zarządzanie turystyką na obszarach pogranicza

Jednym z najważniejszych elementów zarządzania pograniczem jest organizowanie turystyki i wymiany turystycznej ludności. Ożywia to rynek lokalny i regionalny oraz wspomaga działalność gospodarczą na pograniczach, ale przede wszystkim wpływa na wzajemne poznawanie się społeczności lokalnych, przez co buduje relacje sąsiedzkie stanowiące podstawę polityki dobrego sąsiedztwa. Bardzo ważną gałęzią turystyki masowej na pograniczach są odwiedziny krewnych i znajomych, turystyka kulturalna i kwalifikowana, korzystająca ze wspólnej infrastruktury, atrakcji przyrodniczych czy instytucji kulturalnych. Ważna na pograniczach jest też tzw. turystyka zakupowa. Skutkuje to powstaniem licznych galerii, hurtowni i bazarów czy ryneczków o znaczeniu lokalnym (Middleton 1996; Makarski, Kuźniar 2009).

Zarządzanie potencjałem kulturowym pograniczy

Wykorzystanie potencjału kapitału kulturowego pogranicza, jego tożsamości pozwala na rozwój instytucji kulturalnych opierających się na tradycji kultury pogranicza czy kultury mniejszości narodowych tam zamieszkujących. Zapewnia także rozwój lokalnej wytwórczości rzemieślniczej, rolniczej oraz usług, np. gastronomicznych, stolarskich, mechanicznych, fryzjerskich, czy handlu bazarowego itp. Dzieje się tak dlatego, że na zazwyczaj ubogim rynku lokalnym znacząco rośnie liczba klientów (Popławski 2017: 165–176).

Zarządzanie bezpieczeństwem na pograniczach

Ostatnią, ale bardzo ważną dziedziną zarządzania na pograniczach jest zarządzanie bezpieczeństwem. Problem bezpieczeństwa na pograniczach wyraźnie daje znać o sobie w przypadku konfliktów, np. w ostatnich latach dotyczyły one Gruzji, Syrii, Jemenu, Wenezueli, Kosowa czy Ukrainy. Spowodowały one zniszczenia infrastruktury, masowy exodus uchodźców, wzrost przestępczości, problemy niedorozwoju społeczno-gospodarczego. Granice stają się wówczas ostre, nieprzenikliwe lub iluzoryczne, ryzyko wzrasta, powstają problemy z zaopatrzeniem ludności, przestępczością itp. Zarządzanie bezpieczeństwem ludności na pograniczach tego typu jest dużym wyzwaniem organizacyjno-instytucjonalnym oraz skomplikowanym procesem pod względem organizacyjnym, prawnym czy logistycznym ze względu na wzrost niepewności i ryzyka. Liczne zagrożenia, takie jak terroryzm, wojny na tle religijnym, narodowościowym, konflikty regionalne i lokalne, destabilizacja państw, konflikty na tle braku zasobów wodnych, energetycznych, ekologiczne, zanieczyszczenia środowiska, zagrożenia związane z brakiem kontroli energii nuklearnej, zwiększają zapotrzebowanie na profesjonalne zarządzanie na pograniczach (Gizicki, Podraza 2006: 138–139). W dużej mierze mamy tu także do czynienia z popularnym ostatnio nurtem zarządzania ryzykiem lub zarządzania zmianą (Clarke 1997; www.iso.org).

Perspektywy

Zarządzanie pograniczem ma wielkie perspektywy wobec rozwoju szlaków międzynarodowych, likwidacji barier granicznych (strefa Schengen w Unii Europejskiej, umowy TIR) oraz wprowadzania szeregu ułatwień granicznych. Przykładem może być choćby Via Baltica, Via Carpatia, Rail Baltica czy nawet próba stworzenia New Silk Road (Jakóbowski i in. 2018). Zarządzania pograniczem wymaga też geopolityka, zarządzanie rozwojem aglomeracji miejskich (Jałowiecki 2002), zarządzanie środowiskiem (www.iso. org, ISO 41001:2015 Environmental Management), jak również szeroko pojęte zarządzanie międzynarodowe procesami internacjonalizacji przedsiębiorstw, zwłaszcza umiędzynarodowienia sektora MŚP na obszarach przygranicznych (Kaczmarek 2012). Pogranicza skutecznie zarządzane stają się miejscami ożywionego rozwoju i wzrostu gospodarczego wskutek wykorzystania zasobów ludzkich i potencjału kapitału społeczno-kulturowego tkwiącego w ich mieszkańcach jako w aktorach społeczno-ekonomicznych (Drucker 1995). Najważniejszym i najbardziej perspektywicznym procesem jest kreowanie przedsiębiorczości opartej na zaufaniu do sąsiadów. To stwarza szanse dla wykorzystania kreatywności i innowacyjności w rozwiązywaniu problemów pograniczy i likwidacji peryferyjności tych obszarów. Dzięki dostosowanym do ich specyfiki sposobom i metodom zarządzania ukazuje też perspektywę zmiany i stworzenia lepszej rzeczywistości społeczno-gospodarczej na pograniczach w globalizującym się świecie. Zarządzanie pograniczem może przyspieszyć proces budowania wizerunku, marki i przyczynić się do wykorzystania zasobów materialnych i ludzkich jako kapitału pograniczy.

Bibliografia:

Clarke A. (1997). Zarządzanie zmianą. Warszawa: Wydawnictwo Felberg.
Dror Y. (2006). Zdolność do rządzenia. Raport dla Klubu Rzymskiego. Białystok: WSAP.
Drucker P.F. (1995). Zarządzanie w czasach burzliwych. Kraków: Wydawnictwo AE.
Gasparini A., Zago M., Pocecco A. (red.) (2003). Cross-Border Co-operation in the Balkan Danube Area. An Analysis of SWOT. Gorizia: Council of Europe, Istituto di Sociologia Internazionale di Gorizia ISIG.
Gizicki W., Podraza A. (red.) (2006). Polska i Ukraina w procesach bezpieczeństwa europejskiego. Lublin: KUL.
Glińska E., Popławski T. (2002). Promocja miasta jako instrument marketingu tery torialnego. W: K. Michałowski (red.), Informacja i promocja w turystyce. Materiały konferencyjne z I Sympozjum Naukowego „Znaczenie informacji i promocji w gospodarce turystycznej” (s. 121–133). Białystok: Politechnika Białostocka.
Ickiewicz-Sawicka M., El Ghamari M. (red.) (2016). Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe w regionie MENA – bezpieczeństwo kulturowe „Bałkański Patchwork”. Warszawa: Fundacja El Karama.
Jakóbowski J., Popławski K., Kaczmarski M. (2018). Kolejowy Jedwabny Szlak. Uwarunkowania, aktorzy, interesy. Prace OSW, 72. Warszawa: Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia.
Jałowiecki B. (2002). Zarządzanie rozwojem aglomeracji miejskich. Białystok: WSFiZ.
Kaczmarek A. (2012). Przedsiębiorczość na pograniczu – wybrane problemy. Gorzów Wielkopolski: Wydawnictwo Naukowe PWSZ w Gorzowie Wielkopolskim.
Kotler Ph., Lee N. (2008). Marketing w sektorze publicznym. Warszawa: Wharton School Publishing.
Kotler Ph., Asplund C., Rein I., Haider D. (2009). Marketing Places Europe. How to Attract Investments, Industries, Residents and Visitors to Cities, Communities, Regions and Nations in Europe. New York: Financial Times.
Krupski R. (red.) (2002). Metody zarządzania przedsiębiorstwem w przestrzeni marketingowej. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu.
Makarski S., Kuźniar W. (2009). Marketing w zarządzaniu jednostką terytorialną. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Markowski T. (red.) (2002). Marketing miasta. Marketing terytorialny. Warszawa: PAN.
Middleton V.T.C. (1996). Marketing w turystyce. Warszawa: PAPT.
Miszczuk A. (1997). Euroregion „Bug” jako instrument działania i przedmiot poznania. „Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska, Sectio K, Politologia”, 4: 169–177.
Połomska-Jasienowska A. (2016). Transgraniczne klastry jako forma współdziałania gospodarczego na pograniczu. „Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach”, 255: 176–185.
Popławski K. (2016). Rola Europy Środkowej w gospodarce Niemiec. Konsekwencje polityczne. Warszawa: Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia.
Popławski T. (2017). From the sociology of the border to border management. Peripherality and social change on Poland’s eastern borderlands. W: E. Opiłowska, Z. Kurcz, J. Roose (red.), Advances in European Borderlands Studies (s. 165–176). Baden-Baden: Nomos.
Popławski T., Gasparini A. (red.) (2012). Overcoming barriers. The challenges of cross-border cooperation in the East of Europe. „ISIG Journal. Quarterly of I nstitute of International Sociology in Gorizia”, 21(1).
Popławski W.T., Kaczorowska-Spychalska D. (red.) (2016). Nowe trendy w zarządzaniu – wybrane uwarunkowania, innowacyjności i konkurencyjności. Łódź – Warszawa: Wydawnictwo Społecznej Akademii Nauk.
Proniewski M., Popławski T. (red.) (2012). Megatrendy i scenariusze rozwoju. Foresight Regionalny. Województwo Podlaskie 2020 Plus. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Putnam R.D. (1995). Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech. Kraków: Znak.
Sznajder A. (1995). Strategie marketingowe na rynku międzynarodowym. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. www.iso.org (dostęp: 30.09.2019).