Katarzyna Stokłosa

Centrum Badań Regionów Pogranicza Uniwersytu Południowej Danii w Odense i Sønderborg

Współpraca transgraniczna

Granice i współpraca transgraniczna w badaniach historycznych

Badania regionów transgranicznych nabrały ostatnio charakteru prawdziwie interdyscyplinarnego. Należy jednakże zauważyć, że historycy byli, w stosunku do innych dyscyplin, w odkrywaniu → granic niewątpliwie opóźnieni (Stokłosa 2010). Wynika to w dużej mierze z faktu, że badania skoncentrowane były bardziej na Europie sprzed ery państw narodowych, nie zaś na regionach europejskich. Później naukowcy zaczęli badać granice jako historie państw. Poza Europą szczególne zainteresowanie badaczy budzi granica USA i Meksyku (Nail 2016). Uwagę europejskich naukowców na początku przyciągały granice w Europie Zachodniej, ich zainteresowanie skupiło się szczególnie na granicy francusko-pruskiej w 1815 roku. Większość ludności początkowo zaakceptowała ją, ponieważ nie utrudniała ona przemieszczania się między państwami. Dopiero przesunięcie granicy w 1871 roku, a zwłaszcza w 1880 roku, sprawiło, że stopniowo stała się ona barierą (Riederer 2007; Schlesier 2007a, 2007b).

Jednakże musiało minąć nieco więcej czasu, zanim zainteresowanie wzbudziły regiony przygraniczne w Europie Środkowej i Wschodniej. Dla historyków uzyskanie dostępu do źródeł dotyczących tych granic, które w dużej mierze znajdowały się w bloku sowieckim, było o wiele trudniejsze, jako że wiele materiałów archiwalnych było poza ich zasięgiem, skutecznie schowanych pod kluczem. Dopiero po zmianach politycznych pod koniec lat osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku zaczęły pojawiać się nowe możliwości badawcze w obszarach przygranicznych. Nagle granice Europy Środkowej i Wschodniej stały się pożądanym obiektem badań. Ilość badań nad regionami przygranicznymi wśród historyków znacznie wzrosła. Naukowcy zarówno z zachodnio-, jak i wschodnioeuropejskich uniwersytetów przyjeżdżali do archiwów krajowych i regionalnych we Wschodniej i Środkowo-Wschodniej Europie. Już w połowie lat dziewięćdziesiątych opublikowano pierwsze wyniki tych badań pochodzące z Uniwersytetu Europejskiego Viadrina we Frankfurcie nad Odrą, uniwersytetów z Edynburga, Ljubljany, Nijmegen, Poznania, Wiednia, Wrocławia, Zielonej Góry i Południowo-Wschodniego Instytutu Naukowego w Przemyślu.

Nieformalne kontakty stały się polem interesujących badań historyków i historyków gospodarki, które dotyczyły granic wewnątrz bloku wschodniego. Coraz więcej historyków zaczęło stawiać pytanie o funkcjonowanie szarej strefy pomiędzy tym, co oficjalnie uznano za dozwolone i niedozwolone. Problem ten został zbadany w odniesieniu do różnych regionów przygranicznych. Bez względu na to, czy były to tereny przygraniczne niemiecko-polskie, polsko-czechosłowackie czy węgiersko-słowackie, przemyt odegrał ważną rolę w codziennej gospodarce socjalistycznej. Nielegalny handel przyczyniał się do rekompensowania niedoborów, mniej lub bardziej przejawiających się w poszczególnych republikach ludowych (Borodziej i in. 2010). Turystykę zakupową praktykowano w trakcie wakacyjnych wypraw lub rodzinnych odwiedzin po drugiej stronie granicy. Podróżni kupowali towar w większych ilościach, a następnie sprzedawali nielegalnie po drugiej stronie granicy (Bottoni 2010; Logemann 2010). Turystyka zakupowa, przemyt i nielegalny handel inaczej były postrzegane w sferach nieoficjalnych, nieformalnych i przestępczych (Logemann 2010). Tak zwane mrówki często przekraczały granicę kilka razy dziennie, ale zawsze przenosząc dozwoloną ilość towarów, aby utrzymać złudzenie legalności (Byrska-Szklarczyk 2012).

Domeny zainteresowań historyków w badaniach nad terenami przygranicznymi

Zaszłości historyczne

Jak zauważa Kathleen Staudt, badaczka regionów nadgranicznych (2018: 110): „Historia ma znaczenie w procesie powstawania i sukcesie integracji europejskiej”.

Biorąc pod uwagę fakt, że regiony przygraniczne zostały ukształtowane przez liczne konflikty w przeszłości, jest całkiem prawdopodobne, że niemal wszyscy historycy badający granice i regiony przygraniczne w pierwszej kolejności zajmą się ponownym rozpatrywaniem trudnych aspektów historii. Z tego względu istotną rolę odgrywa pytanie, jaki wpływ na konfigurację współczesnych relacji ma właściwe pojmowanie historii (Serrier 2013).

Początkowo nowy powojenny porządek był przedmiotem dużego zainteresowania historyków i badaczy regionów nadgranicznych. Większość zmian dotyczyła Europy Wschodniej i Środkowo-Wschodniej. Prawie wszystkim granicom w tej części Europy nadano nowy kształt. Zarówno granice, jak i całe populacje były przesuwane, co szybko przerodziło się w wysiedlenia i przemieszczenia ludzi na masową skalę (Ther 1998; Schultz 2001; Stokłosa 2003). W wyniku tych wymuszonych, a często gwałtownych ruchów ludności większość granic państwowych stała się również wyraźnymi granicami językowymi (Lozoviuk 2009). Każde miasto, które zostało podzielone w XX wieku, jest usytuowane w Europie Wschodniej lub Środkowo-Wschodniej. Jedna część podzielonej wsi czy miejscowości pozostała pod rządami dotychczasowej władzy, druga stała się częścią innego kraju (Schultz 2004). W świetle bieżącej dyskusji na temat migracji wielu historyków zwraca uwagę na to, że jeśli chcemy uzyskać pełne zrozumienie tego zjawiska współcześnie, wszelkie analizy na ten temat muszą uwzględniać masowe migracje występujące w całym XX wieku.

Historycy z Europy Środkowo-Wschodniej odkryli i zidentyfikowali żelazną kurtynę jako szczególny rodzaj granicy. Była to najbardziej uzbrojona fortyfikacja graniczna, budowana od roku 1949 na granicach węgierskiej, czechosłowackiej oraz zachodniej granicy NRD, a budowa muru berlińskiego była zwieńczeniem jej symbolicznej siły i znaczenia (Becker, Komlosy 2004). Po upadku reżimu socjalistycznego ta granica między systemami w dużej mierze straciła swoją specyfikę, a w zamian zaczęła reprezentować granicę dobrobytu.

Pojednanie

Po tym, jak zbadano wpływ i pokłosie wojny, zaczęto badać proces pojednania. Historycy analizowali, czy i na jakich warunkach można przezwyciężyć skutki wojny i okresu powojennego. Początkowo podjęto badania regionów nadgranicznych Europy Zachodniej. Dopiero dużo później badacze regionów nadgranicznych zaczęli zwracać się ku regionom w Europie Środkowej i Wschodniej, jako że w czasach powojennych warunków do współpracy w tych regionach nie było, a granice wewnątrz byłego bloku wschodniego były przez lata hermetycznie zamknięte (Stokłosa 2003).

Po upadku bloku wschodniego wielu historyków skoncentrowało się na pytaniu, jak przejście od podzielonych wspomnień do wspólnej, zbiorowej pamięci potencjalnie może być osiągnięte w regionach przygranicznych Europy Środkowej i Wschodniej. Podejście histoire croisée okazało się być tutaj szczególnie pomocne (Serrier 2013).

Współpraca i kontakty transgraniczne

Po drugiej wojnie światowej współpraca została zainicjowana w regionach przygranicznych Europy Zachodniej, nie dziwi zatem, że to te regiony stały się pierwotnym celem badań na ten temat. Niemiecko-francuskie pojednanie i rozwój relacji dobrosąsiedzkich przy granicy francusko-niemieckiej oznaczały więcej niż tylko początek nadchodzącej integracji europejskiej; były również symboliczną instytucjonalizacją współpracy transgranicznej w Europie (Sternad i in. 2012).

Jak zauważa niemiecka historyk Helga Schultz, współdziałanie i współpraca transgraniczna nie rozwinęły się od razu jako samoorganizująca się rzeczywistość, nawet gdy zaistniały potencjalnie optymalne warunki, takie jak wspólna historia, wzajemne interesy, dwujęzyczność, relacje rodzinne lub pokrewieństwo i otwarte granice (Schultz 2004). Jeśli nawiązana ma zostać współpraca funkcjonalna, z pewnością konieczna jest jej instytucjonalizacja. Regiony przygraniczne, a zwłaszcza miasta partnerskie, potrzebują umów i regulacji prawnych bardziej niż partnerzy w ramach jednego państwa, ponieważ ich sytuacja ma wpływ na dwa różne systemy prawne, kultury czy rządy (Schultz 2009).

→ Euroregiony odgrywały i nadal odgrywają znaczącą rolę w rozwoju współdziałania i współpracy transgranicznej. Oprócz socjologów i ekonomistów także historycy zaczęli badać wpływ euroregionów na rozwój stosunków sąsiedzkich. Jako że pierwsze euroregiony zostały utworzone w regionach przygranicznych Europy Zachodniej, to oczywiste, że były też jako pierwsze poddane analizom. Znacznie później euroregiony powstały, a następnie zostały zbadane w Europie Środkowo-Wschodniej i Wschodniej (Stokłosa 2007).

Narody na granicy i życie codzienne na pograniczach

Po tym, jak pojednanie na poziomie oficjalnym zostało przestudiowane ze wszystkich możliwych punktów widzenia, uwaga badaczy regionów przygranicznych skupiła się na pytaniu o warunki wstępne konieczne do zainicjowania zrozumienia i komunikacji na poziomie interpersonalnym. W większości przypadków rolę decydującą odegrały powody praktyczne, takie jak handel transgraniczny lub korzystanie z infrastruktury po drugiej stronie granicy (Stokłosa 2012). W tym kontekście nie należy jednak lekceważyć roli transgranicznych miłości i małżeństw (Stokłosa 2014).

Koncepcja sąsiedztwa

Kształt i forma → sąsiedztwa zależy od wielu czynników, które zostaną przedstawione poniżej. Są to w istocie zawsze relacje interpersonalne, które mogą mieć pozytywny lub negatywny wpływ na sąsiedztwo. W przypadku regionów należących do dwóch lub trzech różnych krajów, gdzie nie istnieją żadne mniejsze lub większe miejscowości, zatem brak jest ludności lokalnej, a są jedynie przejścia graniczne, nie można mówić o sąsiedztwie transgranicznym, skoro de facto nie ma tam bezpośrednich sąsiadów. Pojęcie sąsiedztwa kształtuje się najsilniej w przypadku miast partnerskich tam, gdzie przeszłość została podzielona i współczesna społeczność należy do dwóch różnych państw. Mieszkańcy tych gmin rozwijają współpracę znacznie intensywniej niż mieszkańcy innych regionów (Komlosy 2018: 91).

Aktorzy współpracy transgranicznej

W każdym regionie przygranicznym zawsze jest określona grupa ludzi, którzy do procesów współdziałania i współpracy transgranicznej przyczynili się w większym stopniu. Mogą to być politycy lub pracownicy różnych instytucji, dla których rozwój kulturowy lub społeczny regionu jest priorytetem. Ludzie ci poświęcają się z pasją swojemu życiu zawodowemu i działalności biznesowej. Możemy ich również nazywać „działaczami” (Jajeśniak-Quast, Stokłosa 2000) lub „nietradycyjnymi podmiotami” (Johnson, Jones 2014). Ta grupa ludzi wniosła szczególnie istotny wkład w proces pojednania i współpracy w polsko-niemieckim regionie przygranicznym. To, co być może początkowo było przydzielonym w pracy zadaniem, szybko stało się bliskie sercom tych działaczy, a następnie doprowadziło do rozwoju osobistych przyjaźni (Jajeśniak-Quast, Stokłosa 2000).

Uprzedzenia i stereotypy

Coraz częściej problem uprzedzeń i stereotypów budzi wyraźny wzrost zainteresowania wśród socjologów i antropologów lub, jak ostatnio, ze strony części historyków. Stawia się często pytanie o to, czy uprzedzenia powstałe w wyniku bolesnych doświadczeń w przeszłości można zwalczyć w dzisiejszych czasach, a jeśli tak, to w jaki sposób. Wyjątkowo adekwatny przykład tej delikatnej kwestii to słynne uprzedzenie wobec „polskiej gospodarki” (niem. polnische Wirtschaft) (Orłowski 1996), które pojawiło się w XVIII wieku i przyjęło się w późniejszych okresach. Kwestią sporną było, czy w polsko-niemieckim regionie przygranicznym wskutek częstszych kontaktów transgranicznych łatwiej byłoby zwalczyć to uprzedzenie niż w głębi kraju, a więc czy mamy tu do czynienia z → efektem pogranicza. Ponadto wielu historyków szukało odpowiedzi na pytanie, czy kontakty transgraniczne przyczyniają się do zmniejszenia lub nawet zwalczenia uprzedzeń w każdych okolicznościach (Besier 2014). W jakich warunkach codzienne spotkania miałyby więc prowadzić do zwalczania uprzedzeń, a kiedy mogłyby spowodować, iż istniejące stereotypy będą w rzeczywistości wzmacniane (Borodziej i in. 2010)?

Granice i uczucia / granica w świadomości

To, jak wygląda sąsiedztwo w dyskursie publicznym w poszczególnych regionach przygranicznych według oficjalnych przekazów, to jedno, ale czym innym jest postrzeganie go przez mieszkańców. Coraz więcej historyków zaczyna dostrzegać, że ważne jest nie tylko opisywanie suchych faktów historycznych i procesów; zamiast tego sięgają głębiej, badając, jak zostały one zachowane w pamięci indywidualnej i zbiorowej (Stokłosa 2014). Nie tylko konflikty, ale także ich postrzeganie wpływają na emocje i je rozbudzają, emocje zaś wynikają z doświadczeń, jakie dany kraj miał z sąsiednim krajem bądź krajami w przeszłości. W większości przypadków współistnienie sąsiadów układa się najbardziej harmonijnie, gdy brak wyraźnie złych doświadczeń z przeszłości. Jednak biorąc pod uwagę, że prawie zawsze to kraje sąsiadujące miały obciążające doświadczenia wzajemnych kontaktów, nie jest niczym dziwnym, że strach budzą głównie bezpośredni sąsiedzi, a większość uprzedzeń powstaje w odniesieniu właśnie do nich. Cathal McCall (2014: 25) przytacza następujące przykłady:

W przeszłości Finowie obawiali się Rosjan, Ormianie bali się Turków, Irlandczycy obawiali się Brytyjczyków, ci zaś Niemców, Francuzi bali się Niemców i Polacy bali się Niemców. Z drugiej strony Hiszpanie nie mają problemu z Finami, Estończycy nigdy nie mieli powodu, by wywoływać wojnę przeciwko Portugalii, a i Węgrzy nie są znani z morderczych myśli o Szwedach.

W niemiecko-polskich, polsko-ukraińskich i polsko-rosyjskich regionach przygranicznych II wojna światowa i czasy powojenne nadal są obecne w świadomości lokalnych mieszkańców (Stokłosa 2013). Jednak pozytywne doświadczenia również wywarły głęboki wpływ na wspomnienia mieszkańców regionów przygranicznych. Na pograniczu polsko-niemieckim przykładem takiego wspomnienia jest pierwsze otwarcie granicy w 1972 roku, które nastąpiło między dwoma krajami socjalistycznymi: NRD i Polską Ludową. Zdarzenie to umożliwiło pierwsze kontakty między mieszkańcami po obu stronach granicy (Lisiecki 1996). Było wiele powodów do przekraczania tej granicy: od zakupów przez wyjścia do kina lub nawet na basen po drugiej stronie granicy (Stokłosa 2003). Jednakże drugie otwarcie granic prawdopodobnie może być opisane jako znacznie bardziej zakorzenione w zbiorowej pamięci, być może również dlatego, że jest to wydarzenie bardziej aktualne: otwarcie granic między zjednoczonymi Niemcami i Polską.

Początek lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku to cała seria istotnych przemian w polityce Europy Środkowej i Wschodniej. Zjednoczenie Niemiec, rozwiązanie Układu Warszawskiego i przystąpienie Polski do NATO to tylko kilka z nich. Przewrót w systemach społecznych i gospodarczych regionu miał również wpływ na kontrole graniczne, a Polacy i Niemcy po raz kolejny mogli przekroczyć wspólną granicę bez wizy (Jajeśniak-Quast, Stokłosa 2000). W czerwcu 1991 roku został podpisany traktat między Polską i zjednoczonymi Niemcami, który uznał stały charakter linii Odra–Nysa jako granicy polsko-niemieckiej (Stokłosa 2012). Życie w polsko-niemieckim regionie przygranicznym po drugim otwarciu granicy i doświadczenia osobiste znajdują odbicie w pamięci zbiorowej w regionie, a tym samym w wynikach przeprowadzonych tam badań. Świadectwa życia mieszkańców → miast podzielonych, znajdujących się po obu stronach granicy, zawierają doniesienia o zjawiskach typowych dla tego okresu, między innymi przestępczości, prostytucji, przemycie czy kradzieży samochodów. Niemal wszystkie te osoby wspomniały w wywiadach o bezrobociu; jego poziom był wyższy od średnich krajowych po obu stronach granicy. Niemniej zarówno Niemcy, jak i Polacy zachowali pozytywne wspomnienia z tego okresu, między innymi dotyczące współpracy dwóch międzynarodowych sąsiadów w różnych sferach, wspólnych spotkań, a także transgranicznych kontaktów koleżeńskich i przyjaźni (Stokłosa 2014).

Im starsze granice, tym silniejsze wśród mieszkańców regionu przygranicznego poczucie, że ich historia reprezentuje wspólne, jednoczące dziedzictwo. Dotyczy to jednak w znacznie większym stopniu mieszkańców zachodnioeuropejskich regionów przygranicznych niż mieszkańców tego typu obszarów w Europie Wschodniej (Schultz 2004).

Perspektywy rozwoju badań nad regionami granicznymi

Badanie regionów przygranicznych oznacza rezygnację z własnych ograniczonych horyzontów badawczych na rzecz pracy w miejscu, gdzie zachodzą ekscytujące interakcje i procesy kulturowe. Jeśli jednak zagadnienie ma być odpowiednio zbadane, z pewnością potrzebne są dalsze badania porównawcze. W badaniach dominują nadal studia przypadku. Ważnym jest, aby je skategoryzować i przeprowadzić analizę porównawczą. Szczególnie istotna jest również większa ilość prac interdyscyplinarnych, ponieważ zjawisko współpracy transgranicznej może być wyjaśnione tylko poprzez wyjście poza własną dyscyplinę i współpracę z innymi.

Bibliografia:

Becker J., Komlosy A. (2004). Grenzen und Räume – Formen und Wandel. Grenztypen von der Stadtmauer bis zum “Eisernen Vorhang”. W: J. Becker, A. Komlosy (red.), Grenzen weltweit. Zonen, Linien, Mauern im historischen Vergleich (s. 21–54). Wien: Promedia.
Besier G. (2014). Boundaries between ourselves and others. The role of prejudice and stereotypes in general with specific reference to border regions. W: K. Stokłosa, G. Besier (red.), European Border Regions in Comparison: Overcoming Nationalistic Aspects or Re-Nationalization? (s. 307–320). London – New York: Routledge.
Borodziej W., Kochanowski J., Puttkamer J. von (2010). Einleitung. “Schleichwege”. Fragestellungen und Probleme. W: W. Borodziej, J. Kochanowski, J. von Puttkamer (red.), “Schleichwege”. Inoffizielle Begegnungen sozialistischer Staatsbürger zwischen 1956 und 1989 (s. 9–21). Köln – Weimar – Wien: Böhlau.
Bottoni S. (2010). Komárom/Komárno. Offizielle und inoffizielle Beziehungen in einer ungarisch-slowakischen Zwillingsstadt (1960–1985). W: W. Borodziej, J. Kochanowski, J. von Puttkamer (red.), “Schleichwege”. Inoffizielle Begegnungen sozialistischer Staatsbürger zwischen 1956 und 1989 (s. 67–89). Köln –Weimar – Wien: Böhlau.
Byrska-Szklarczyk M. (2012). Borders from the perspective of “ants”: Petty smugglers from the Polish-Ukrainian border crossing in Medyka. W: D. Jagetić Andersen, M. Klatt, M. Sandberg (red.), The Border Multiple. The Practicing of Borders between Public Policy and Everyday Life in a Re-scaling Europe (s. 97–117). Farnham – Burlington: Ashgate.
Despiney Żochowska B.A. (2013). Euroregions. Emerging new forms of cross-border cooperation. W: A. Lechevalier, J. Wielgohs (red.), Borders and Border Regions in Europe. Changes, Challenges and Chances (s. 71–91). Bielefeld: Transcript Verlag.
Jajeśniak-Quast D., Stokłosa K. (2000). Geteilte Städte an Oder und Neiße. Frankfurt (Oder) – Słubice, Guben – Gubin und Görlitz – Zgorzelec, 1945–1995. Berlin: Verlag Arno Spitz.
Johnson C., Jones R. (2014). Where is the border? W: R. Jones, C. Johnson (red.), Placing the Border in Everyday Life (s. 1–11). Londyn – New York: Routledge.
Komlosy A. (2018). Grenzen. Räumliche und soziale Trennlinien im Zeitlauf. Wien: Promedia.
Lisiecki S. (1996). Die offene Grenze – Wandlungen im Bewußtsein der Grenzbewohner. W: S. Lisiecki (red.), Die offene Grenze. Forschungsbericht polnisch-deutsche Grenzregion (1991–1993) (s. 97–115). Potsdam: Verlag für Berlin–Brandenburg.
Logemann D. (2010). “Schleichwege” als Ausgleich von Mangel und als Angebot des “Polnischen”. Private Kontakte zwischen Deutschen und Polen in Leipzig in den 1970er und 1980er Jahren. W: W. Borodziej, J. Kochanowski, J. von Puttkamer (red.), “Schleich wege”. Inoffizielle Begegnungen sozialistischer Staatsbürger zwischen 1956 und 1989 (s. 91–111). Köln – Weimar – Wien: Böhlau.
Lozoviuk P. (2009). Grenze und Grenzgesellschaft im Visier der ethnografischen Forschung. W: P. Lozoviuk (red.), Grenzgebiet als Forschungsfeld. Aspekte der ethnografischen und kulturhistorischen Erforschung des Grenzlandes (s. 15–28). Leipzig: Universitätsverlag.
McCall C. (2014). The European Union and Peacebuilding. The Cross-Border Dimension. New York: Palgrave Macmillan.
Nail T. (2016). Theory of the Border. Oxford: Oxford University Press.
Orłowski H. (1996). “Polnische Wirtschaft”: Zum deutschen Polendiskurs der Neuzeit. Wiesbaden: Harrassowitz.
Riederer G. (2007). Staatsgrenze, touristisches Ausflugsziel und Ort der Begegnung. Deutsche und französische Grenzerfahrungen am Col de la Schlucht im Elsass, 1871–1918. W: C. Duhamelle, A. Kossert, B. Struck (red.), Grenzregionen. Ein europäischer Vergleich vom 18. bis zum 20. Jahrhundert (s. 203–224). Frankfurt am Main – New York: Campus Verlag.
Schlesier S. (2007a). Vereinendes und Trennendes. Grenzen und ihre Wahrnehmung in Lothringen und preußischer Rheinprovinz 1815–1914. W: E. François, J. Seifarth, B. Struck (red.), Die Grenze als Raum, Erfahrung und Konstruktion. Deutschland, Frankreich und Polen vom 17. bis zum 20. Jahrhundert (s. 135–161). Frankfurt am Main – New York: Campus Verlag.
Schlesier S. (2007b). Von sichtbaren und unsichtbaren Grenzen. Die Annexion von 1871 und ihre Auswirkungen auf das annektierte Lothringen bis zum Ersten Weltkrieg. W: C. Duhamelle, A. Kossert, B. Struck (red.), Grenzregionen. Ein europäischer Vergleich vom 18. bis zum 20. Jahrhundert (s. 51–75). Frankfurt am Main – New York: Campus Verlag.
Schultz H. (2001). Von der Nachkriegsordnung zur postsozialistischen Staatenwelt. W: H. Schultz (red.), Grenzen im Ostblock und ihre Überwindung (s. 13–19). Berlin: Verlag Arno Spitz.
Schultz H. (2004). Geteilte Städte oder Zwillingsstädte? Konjunkturen von Trennung und Kooperation. W: J. Becker, A. Komlosy (red.), Grenzen weltweit. Zonen, Linien, Mauern im historischen Vergleich (s. 161–183). Wien: Promedia.
Schultz H. (2009). Twin towns on the border as laboratories of European integration. ISIG Journal, 18(3–4): 157–166.
Serrier T. (2013). Historical culture and territoriality. Social appropriation in the German-Polish border region in the 19th and 20th centuries. W: A. Lechevalier, J. Wielgohs (red.), Borders and Border Regions in Europe. Changes, Challenges and Chances (s. 201–216). Bielefeld: Transcript.
Staudt K. (2018). Border Politics in a Global Era. Comparative Perspectives. Lanham – Boulder – New York – London: Rowman & Littlefield.
Sternad D., Knappitsch E., Mundschütz C. (2012). Cross-Border Cooperation. European Institutional Framework and Strategies of SMEs. Stuttgart – Wien: Franz Steiner Verlag, Verlag Österreich.
Stokłosa K. (2003). Grenzstädte in Ostmitteleuropa. Guben und Gubin 1945 bis 1995. Berlin: Berliner Wissenschafts-Verlag.
Stokłosa K. (2007). Opportunities and problems of Euroregions along the Polish-German border. W: J. Langer (red.), Euroregions – The Alps-Adriatic Context (s. 233–242). Frankfurt am Main: Peter Lang.
Stokłosa K. (2010). Überlegungen zur Grenzregionenforschung. Kirchliche Zeitgeschichte (KZG) / Contemporary Church History (CCH), 23(1): 53–62.
Stokłosa K. (2012). Neighborhood relations on the Polish borders: The example of the Polish-German, Polish-Ukrainian and Polish-Russian border regions. „Journal of Borderlands Studies”, 27(3): 245–255.
Stokłosa K. (2013). Conflict and co-operation: Poland’s border regions in the Cold War and after. „Österreichische Zeitschrift für Politikwissenschaft” (ÖZP), 42(1): 65–82.
Stokłosa K. (2014). The border in the narratives of the inhabitants of the German-Polish border region. W: K. Stokłosa, G. Besier (red.), European Border Regions in Comparison: Overcoming Nationalistic Aspects or Re-Nationalization? (s. 257–274). London – New York: Routledge.
Ther P. (1998). Deutsche und polnische Vertriebene. Gesellschaft und Vertriebenenpolitik in der SBZ/DDR und in Polen 1945–1965. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.