Społeczna przestrzeń pogranicza

Społeczna przestrzeń pogranicza to całokształt relacji społecznych występujących na terenie → pogranicza państw wraz z czynnikami je warunkującymi. Przestrzeń tę tworzą między innymi wszelkiego typu i rodzaju instytucje społeczne (formalne i nieformalne; ekonomiczne, polityczne, edukacyjne, religijne itp.), jednostki administracyjne, grupy i organizacje społeczne, które generują i organizują specyficzne na pograniczu pole sprzyjające lub niesprzyjające nawiązywaniu, rozwijaniu i utrzymywaniu kontaktów, stosunków społecznych i więzi między podmiotami znajdującymi się na obszarze przygranicznym i poza nim. Nawet w przypadku granic nieprzepuszczalnych, ściśle chronionych mamy do czynienia ze społeczną przestrzenią pogranicza. Brak możliwości kontaktowania się, zakazy, bariery, zasieki (np. w przypadku Korei Północnej i Korei Południowej czy w przypadku RFN i NRD) tworzą specyficzne napięcia i prowokują do nielegalnego przekraczania granicy, implikując cały szereg zdarzeń i zjawisk (choćby przemyt ludzi i towarów). Kluczowy jest tu kapitał ludzki, nazywany w literaturze przedmiotu „ludźmi pogranicza” (→ człowiek pogranicza). Ta swoista przestrzeń pogranicza w założeniu różni się od społecznej przestrzeni nie-pogranicza (centrum oraz terenów mniej lub bardziej oddalonych od terenów przygranicznych). Charakter przestrzeni zmienia się w czasie i jest funkcją procesów historycznych, ekonomicznych, politycznych, kulturowych, religijnych, etnicznych, narodowych itp. oraz czynników pozaspołecznych. Zawsze jest to społeczna przestrzeń konkretnego pogranicza w danym czasie historycznym, gdzie podmioty w nim występujące wchodzą ze sobą w złożone relacje (dlatego mówimy o relacyjnej przestrzeni społecznej pogranicza). Należy podkreślić, iż to etniczny charakter relacji społeczno-kulturowych stanowi czynnik konstytuujący oraz warunek konieczny i wystarczający dla społecznej przestrzeni pogranicza państwowego.

Opracowanie niniejsze, z uwagi na charakter leksykonu, dotyczy społecznej przestrzeni pogranicza w odniesieniu do pogranicza państw. W rzeczywistości można mówić o społecznej przestrzeni np. pogranicza regionów, województw czy stanów. W tym przypadku również będzie chodziło przede wszystkim o całokształt relacji społecznych, choć zdecydowanie rzadziej będą to relacje o charakterze etnicznym, kulturowym czy religijnym. Przypadek Szwajcarii, gdzie kantony stanowią odrębne kulturowo, językowo, a nawet religijnie zbiorowości, należy do wyjątków.

Wymiary przestrzeni społecznej pogranicza

Definicja społecznej przestrzeni pogranicza uwzględnia optykę socjologii przestrzeni i → socjologii pogranicza. Socjologiczne spojrzenie na przestrzeń obejmuje trzy perspektywy (Löw 2018). W pierwszej przestrzeń jest pojmowana ekologicznie (koncepcja obszarów naturalnych), tak jak to czynili przedstawiciele szkoły chicagowskiej. W drugiej przestrzeń jest traktowana jako wartość społeczna. Trzecia perspektywa służy prezentacji całokształtu zróżnicowania społecznego i relacji społecznych między wyróżnionymi częściami zbiorowości, międzyludzkich zależności, więzi, dystansów i antagonizmów. Oznacza to, że na społeczną przestrzeń pogranicza składają się: wymiar fizyczny, symboliczny oraz relacyjny.

Wymiar fizyczny

Na fizyczny wymiar społecznej przestrzeni pogranicza składają się warunki życia jego mieszkańców kształtujące relacje pomiędzy zbiorowościami je tworzącymi (por. m.in. Kłoskowska 1996; Babiński 1997; Machaj 2000). Zaliczane do niej elementy mają charakter geograficzny (środowiskowy) lub sztuczny (są wytworem działalności człowieka) (Runge 2017). Przykładem jest granica państwowa – nieodłączny element pogranicza. → Granica jest następstwem podziału przestrzeni. To do niej przylegają obszary stanowiące odrębne byty państwowe. Oddziela od siebie jednostki terytorialne jednolite (na przykład religijnie) i autonomiczne. Wyznaczana geograficznie biegnie poprzez naturalnie ukształtowany teren, stanowiąc na ogół barierę dla przemieszczania się ludzi, towarów, idei. Mowa tu o grzbietach górskich, rzekach, brzegach mórz, jeziorach i innych elementach krajobrazu utrudniających przebycie granicy. Kształtowanie przestrzeni pogranicza przez człowieka zależne jest zarówno od uwarunkowań geograficznych, jak od stopnia otwartości granicy i rodzaju relacji między jego mieszkańcami. Im większe dystanse między ludźmi i im większe nasilenie konfliktów, tym trudniejsze do przebycia bariery pojawiają się w miejscu granicy. Należą do nich mury, warownie i wartownie, zasieki, szlabany. I odwrotnie, wraz z otwieraniem się granicy i zbliżeniem społecznym mieszkańców częściej są stosowane łagodniejsze formy podziału (fizyczne, np. zamiana zasieków na rogatki; prawne, np. zniesienie obowiązku wizowego). Także w miejscach, gdzie granica ma charakter jedynie symboliczny (np. pamięć o dawnej granicy w świadomości ludzi), znajdują się oznaki jej występowania. Są to słupy graniczne, tablice informacyjne, pasy/linie umieszczane na gruncie i upamiętniające dawną granicę (np. upamiętnienie dawnej granicy pomiędzy Berlinem Wschodnim i Zachodnim). W przestrzeni pogranicza oddalonej od granicy także mogą znajdować się swoiste dla niej elementy. Są to na przykład koszary lub inne rodzaje infrastruktury służącej utrzymywaniu na pograniczach służb broniących dostępu do terytorium lub kontrolujących go. Są to także tory kolejowe, drogi, mosty i in. umożliwiające wzajemne kontakty i różne formy współżycia na pograniczu.

W ten sposób przestrzeń pogranicza w wymiarze fizycznym jest formowana i kształtowana przez jego mieszkańców. Kierunki oddziaływania na tę przestrzeń są wynikiem relacji pomiędzy zbiorowościami zamieszkującymi pogranicze. Jednocześnie występujące tu formy, kształty i wyposażenie zwrotnie oddziałują na więzi pomiędzy ludźmi. Tworzą warunki sprzyjające wzajemnym kontaktom, współpracy, wymianie dóbr materialnych i niematerialnych (dyfuzja kulturowa) lub uniemożliwiające styczność i wzajemne poznanie, co nierzadko prowadzi do utrwalenia występujących antagonizmów.

Wymiar symboliczny

Powstawanie symbolicznego wymiaru społecznej przestrzeni pogranicza jest wynikiem wspólnoty doświadczeń w codziennym życiu na styku różnych kultur (por. m.in. Kurcz 2018; Krzysztofek, Sadowski 2001). Pogranicze jest traktowane jako dobro, któremu jednostki lub grupy przypisują wartość (Jelonek 2011). W ten sposób, jako wartość przestrzenna, znajduje swoje odzwierciedlenie w nieprzestrzennych systemach wartości: religijnym (np. msze ekumeniczne w parafiach na pograniczu polsko-niemieckim), ekonomicznym (np. szczególnego rodzaju system wymiany towarów), społecznym (np. powstawanie instytucji pogranicza takich jak → euroregiony) i innych. Doświadczanie i ocena pogranicza w kategoriach wartości skłania ludzi do podejmowania szczególnych działań. Działania te mogą być ukierunkowane na przekształcanie, formowanie przestrzeni zgodnie z potrzebami i znaczeniem nadawanym jej przez jednostki, w doświadczeniu których się znajduje. Ponadto forma przestrzeni i jej znaczenie mogą wywoływać określone działania, skłaniać do pewnych decyzji i w ten sposób stawać się bodźcem do aktywności podejmowanych przez członków zbiorowości społecznych. Zazwyczaj obie płaszczyzny działań ludzkich związanych z przestrzenią (przestrzeń jako przedmiot aktywności oraz bodziec do podejmowania działań) nakładają się na siebie, są wzajemnie zależne. Joanna Kurczewska (2005) wyróżnia dwa wzorce „przebywania na pograniczu”. Pierwszy tworzy „orientacja na granicę”, w której dominują nastawienia ksenofobiczne i roszczeniowe. Towarzyszy im poczucie swojskości i obcości (→ swoi i obcy). W efekcie orientacji na granicę dochodzi do działań, których celem jest obrona własnego terytorium lub ekspansja na obce tereny, będące wyrazem interesów narodowych. Drugi wzór to „orientacja na pogranicze”, które postrzegane jest jako wartość specyficzna, własna, a często alternatywna „wobec tych narzucanych przez polityczne i kulturowe centrum” (tamże: 374). Celem działań podejmowanych w wyniku przyjęcia orientacji na pogranicze jest wzajemne poznanie, tworzenie miejsca, w którym przeżywana jest zróżnicowana codzienność, miejsca stosunkowo niezależnego od zasad i instytucji narzucanych przez centrum (polityczne, kulturowe). Florian Znaniecki (1938) wyróżnił dwa rodzaje zbiorowości społecznych, które sprawują kontrolę nad wartościami przestrzennymi. Są to zespoły lokalne (mieszkańcy posiadający wspólne terytorium, na którym odbywają się ich osobiste kontakty, odgrywane są określone role społeczne, pełnione rozmaite funkcje na rzecz tej zbiorowości) i ponadlokalne (w sytuacji pogranicza jest to na ogół jeden naród, zamieszkujący terytorium obejmujące wiele zespołów lokalnych). Zarówno mieszkańcy pogranicza (zespół lokalny), jak i naród (zespół ponadlokalny) traktują pogranicze wraz z granicą jako wartość i przypisują sobie prawo do władania jego przestrzenią. Ważnym celem działań podejmowanych przez zespoły ponadlokalne i lokalne w odniesieniu do pogranicza jest zapewnienie bezpieczeństwa własnym członkom. Zespołom ponadlokalnym daje to prawo do ingerowania w funkcjonowanie zbiorowości lokalnych. Optyka społeczności lokalnych i ponadlokalnych może się tu różnić. Państwo żąda praw dostępu do wszystkich wartości przestrzennych umożliwiających kontrolę wszystkich osób przebywających na jego terenie. Zbiorowości ponadlokalne umiejscawiają na granicach i pograniczach swoich przedstawicieli (funkcjonariuszy: celników, straż graniczną, wojsko), których zadaniem jest ochrona pozostałych członków. W ten sposób instytucje zbiorowości ponadlokalnych, nienależących do pogranicza, ingerują w jego funkcjonowanie.

Zbiorowości lokalne oraz ponadlokalne wyznaczają zasady przebywania na ich obszarze osób należących do innych zespołów (na przykład innych narodów). Zezwalają lub nie zgadzają się na obecność „innych” lub „obcych” na swoim terenie w ramach środków, którymi dysponują. Ustalają, jakie funkcje mogą oni pełnić. W tym zakresie optyka zespołów lokalnych i ponadlokalnych nierzadko odbiega od siebie. Przykładowo zamknięcie granicy w sposób formalny i fizyczny nie jest równoznaczne z zanikiem społecznych połączeń (więzi) pomiędzy mieszkańcami pogranicza (rozdzielenie rodzin przez mur berliński czy uszczelnienie granicy pomiędzy Koreą Południową i Koreą Północną). I odwrotnie, polityczna decyzja o otwarciu granicy pomiędzy podzielonymi zbiorowościami nie powoduje pojawienia się sympatii, zaufania i trwałych stosunków, a jedynie rozpoczyna długotrwały proces ich wytwarzania o trudnym do przewidzenia efekcie (zróżnicowanie kulturowo-cywilizacyjne, a jeszcze bardziej bariera językowa na pograniczu polsko-niemieckim stanowią utrudnienie i przeszkodę w powstawaniu relacji osobistych) (Frątczak-Müller, Mielczarek-Żejmo 2016).

Wymiar relacyjny

Wartość i znaczenie społecznych przestrzeni pogranicza nie są raz na zawsze ustalone. Przestrzeń jest nieustannie poddawana oglądowi i redefiniowana. Granice i pogranicza są rozpoznawane od nowa w odniesieniu do stosunków panujących pomiędzy sąsiadującymi zbiorowościami oraz do możliwości zaspokojenia potrzeb własnych przez ich przedstawicieli. Ostatni, metaforyczny wymiar przestrzeni społecznej pogranicza odnosi się do relacji (zależności, więzi, dystansów i antagonizmów) pomiędzy jednostkami, grupami, organizacjami i instytucjami występującymi na pograniczu. Relacje te zachodzą w warunkach znacznego językowego, kulturowego i religijnego zróżnicowania społeczności pogranicza (por. m.in. Krzysztofek, Sadowski 2001), które jest jedną z jego cech konstytutywnych. → Wielokulturowość (multikulturowość) jest immanentną cechą większości pograniczy i, jak pisali Marek Szczepański i Anna Śliz (2018), pogranicza są naznaczone wielokulturowością. Stanowi ona efekt m.in. dyfuzji kulturowej, zderzenia kultur, kontaktu kulturowego, a więc podstawowych procesów zachodzących w społecznej przestrzeni pograniczy:

Wszelkiego więc typu pogranicza, rozumiane w różnorodny sposób, to tak czy inaczej jakaś przestrzeń: terytorialna, kulturowa, psychologiczna czy symboliczna; przestrzeń, gdzie zacierają się różnice, ale najwyraźniej zaznaczają się podobieństwa między kulturami, gdzie kategorie „swój” i „obcy” oznaczają zupełnie coś innego niż w pobliżu centrów kulturowych, gdzie podobieństwo wzorów życia wyznacza często co najmniej dwuwymiarową tożsamość etniczno-kulturową, a nawet niejednorodną tożsamość narodową mieszkańców. Pogranicze to jednym słowem wielokulturowa przestrzeń (Rusek 2000: 147).

Relacje zachodzące w warunkach tak rozumianej wielokulturowości zależą od miejsca (pozycji społecznej) zajmowanego przez uczestników pogranicza w jego przestrzeni społecznej w stosunku do siebie wzajemnie oraz do innych zjawisk społecznych wybranych jako „punkt odniesienia” (Sorokin 2009). Relacje człowieka do innych „obiektów” w społecznej przestrzeni pogranicza przyjmują szczególną postać w przypadku: (1) jego relacji do określonych grup, (2) wzajemnych relacji pomiędzy wszystkimi grupami na pograniczu oraz (3) relacji populacji pogranicza do innych populacji w „ludzkim uniwersum” (tamże: 9).

Relacyjna koncepcja społecznej przestrzeni pogranicza

Relacje między mieszkańcami pogranicza przejawiają się w posługiwaniu się kategoriami „obcości”, „inności” i swojskości” (→ swoi i obcy) wobec sąsiadów przebywających w jego przestrzeni. Na wybór perspektywy postrzegania sąsiadów wpływają przeżyte sytuacje, oddziałujące na relacje w postaci zgeneralizowanych doświadczeń życiowych, pochodzących z bezpośrednich działań i interakcji mieszkańców pogranicza. Przestrzeń społeczna pogranicza traktowana jest tu jako miejsce kontaktu przebiegającego w warunkach kształtowania szczególnego doświadczenia osobistego jego uczestników (por. Wojakowski 2007; Gołdyka 2013). Jest źródłem odmienności nastawień mieszkańców pogranicza i jednostek znajdujących się w innych częściach zespołów ponadlokalnych do sąsiadów (Zielińska, Szaban 2016; Zielińska 2015; Kurcz 2018; Machaj 2000).

Nawarstwienie i wielowymiarowość zróżnicowania pogranicza determinuje relacje pomiędzy obiektami występującymi na płaszczyźnie ponadjednostkowej. Do szczególnych warunków kształtujących relacje pomiędzy grupami, organizacjami i instytucjami należy między innymi zróżnicowanie:

systemowe – mechanizmy podejmowania decyzji publicznych są zależne od cech poszczególnych ustrojów państw, do których należą jednostki tworzące pogranicze;
administracyjne – sąsiadujące jednostki podziału terytorialnego mają rozmaitą postać (wielkość, złożoność);
prawne – instytucje i organizacje na pograniczach ponoszą odpowiedzialność praw ną względem wewnątrzpaństwowych instytucji centralnych, które nadają im różne uprawnienia i zakres działalności;
ekonomiczne – występują na pograniczach pomiędzy państwami o odmiennym poziomie rozwoju gospodarczego;
językowe – chociaż dotyczą jednostek, warunkują przebieg kontaktów i stosunków między instytucjami i organizacjami: ich zaistnienie oraz równorzędność (w sytuacji podobieństwa językowego) lub dominację partnera, który posługuje się językiem upowszechnionym w większym stopniu (np. nauczanym jako język obcy);
kulturowe – różnice kulturowe silnie kształtują relacje międzygrupowe i międzyjednostkowe. W odniesieniu do więzi między organizacjami i instytucjami szczególnie ważny jest wymiar kultury organizacyjnej w zakresie traktowania inności lub obcości, jej znajomość i poziom akceptacji.

Wymienione czynniki postrzegane są na ogół jako bariery powstawania więzi organizacyjnych i instytucjonalnych (Frątczak-Müller, Mielczarek-Żejmo 2019). Ich po zytywne oddziaływanie dotyczy konieczności poszukiwania nowych rozwiązań, aktyw ności i innowacyjności mieszkańców pogranicza.

Szczególne cechy pogranicza uwidaczniają się także w przypadku jego umiejscowienia w układzie ponadlokalnym (układach ponadlokalnych). Pogranicze jako całość znajduje się w stosunku podległości (systemowej, administracyjnej, prawnej, politycznej, ekonomicznej i kulturowej) wobec dwóch lub więcej zbiorowości ponadlokalnych (narodów), które formułują dla niego zróżnicowane cele i sposoby ich osiągania.

Relacyjna koncepcja przestrzeni (Löw 2018; Szlachcicowa 2018; Rusek 2000) obejmuje struktury społeczne, materialny świat przedmiotów i ciał oraz sferę symboliczną. Zakłada się tu, że przestrzeń wywodzi się z interakcji między przedmiotami, strukturami i działaniami. Istotne jest zwrócenie uwagi na relacyjny kontekst formowania się przestrzeni pogranicza. Inspiracji do sformułowania założeń koncepcji dostarczyła teoria strukturacji i koncepcja stanowienia społeczeństwa Anthony’ego Giddensa. W tak rozumianej przestrzeni społecznej podstawą jest działanie jednostek jako aktorów społecznych, którzy tworzą przestrzenie, ale ich działania zależą od struktur ekonomicznych, prawnych, społecznych, kulturowych i ostatecznie przestrzennych. Szczególnym rodzajem relacji na pograniczu jest transnarodowość. Zjawisko to dotyczy stosunków ponadpaństwowych, przekraczających granice konkretnych państw (Dingwerth, Pattberg 2006) i wytwarzania odrębnych jakościowo tworów społecznych, ekonomicznych i politycznych. Może być rozumiane jako: (1) formacja społeczna ponad granicami państw narodowych, (2) typ świadomości, (3) sposób reprodukcji kultury, (4) miejsce realizacji kapitału ekonomicznego i społecznego, (5) obszar politycznego zaangażowania, (6) rekonstrukcja miejsc i lokalności (Vertovec, za: Ślusarczyk 2019: 25). Na pograniczu powstaje w efekcie wzmożonych kontaktów pomiędzy przedstawicielami sąsiednich narodów. Jest dostrzegane zarówno w relacjach pomiędzy jednostkami, grupami oraz pomiędzy pograniczem a nie-pograniczami. Ważnym wskaźnikiem zbliżenia mieszkańców pogranicza i występowania między nimi stosunków transnarodowych jest relatywnie duża (w porównaniu z nie-pograniczem) liczba małżeństw mieszanych, wytwarzających własne wzorce wspólnego życia w oparciu o doświadczenia kultur narodowych. Przykładem instytucji ponadnarodowej tworzonej na pograniczach są → euroregiony, powołane w celu wspierania spójności społecznej wzdłuż granic Unii Europejskiej (Dołzbłasz, Raczyk 2010). Nie-pogranicza (w tym centrum) odróżniają od pograniczy m.in. postawy zamieszkujących te tereny ludzi wobec sąsiadów zza granicy (por. m.in. Zagórski 2003; Frątczak-Müller, Mielczarek-Żejmo 2016). Najczęściej mieszkańcy obszarów stykających się bezpośrednio z granicą mają bardziej pozytywny obraz narodów zamieszkałych po drugiej stronie (nie dotyczy to np. pogranicza polsko-litewskiego) niż mieszkańcy terenów oddalonych od granic.

Społeczna przestrzeń pogranicza stanowi ważny i często podejmowany przedmiot badań w socjologii. W istocie wszelkie badania pogranicza są badaniami jego społecznej przestrzeni. Od innych, nie-pogranicznych przestrzeni w dużym stopniu różni ją metodologia tych badań. Pisali o tym m.in. Kazimierz Słomczyński, Michał Bojanowski, Maria Zielińska, Dorota Szaban (por. m.in. Słomczyński 2007; Słomczyński, Bojanowski 2003; Zielińska 2007; Szaban 2018), a specyfikę badań empirycznych przedstawiła Maria Zielińska (2003). Społeczna przestrzeń pogranicza (państwowego) jest areną, na której rozgrywa się życie codzienne, co oznacza, że tworzą ją wszystkie te miejsca, w których obserwujemy różnego rodzaju zdarzenia społeczno-kulturowe (podejście humanistyczne). Tak więc kategoria ta ma w → socjologii pogranicza swoje umocowanie teoretyczne, zaplecze metodologiczne, setki przeprowadzonych badań empirycznych, a także egzemplifikację w praktyce społecznej.

Bibliografia:

Znaniecki F. (1938). Socjologiczne podstawy ekologii ludzkiej. „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny, Socjologiczny”, 1(18): 89–119.
Babiński G. (1997). Pogranicze polsko-ukraińskie. Etniczność, zróżnicowanie religijne, tożsamość. Kraków: Nomos.
Dingwerth K., Pattberg P. (2006). Was ist Global Governance? „Leviathan”, 34(3): 377–399.
Dołzbłasz S., Raczyk A. (2010). Współpraca transgraniczna w Polsce po akcesji do UE. Kraków: Wydawnictwo Wolters Kluwer Business.
Frątczak-Müller J., Mielczarek-Żejmo A. (2016). Zwischen Sympathie und Gleichgültigkeit. Die Einstellung der Einwohner der Euroregion Spee–Neisse–Bober zu ihren Nachbarn. W: U. Bretschneider, F. Sönke, I. Spieker (red.), Verordnete Nachbarschaften: Transformationsprozesse im deutsch-polnisch-tschechischen Grenzraum seit dem Zweiten Weltkrieg (s. 165–179). Dresden: Thelem.
Frątczak-Müller J., Mielczarek-Żejmo A. (2019). Euroregion. Od partnerstwa do sieci współpracy transgranicznej. Warszawa: Wydawnictwo Elipsa.
Gołdyka L. (2013). Pogranicze polsko-niemieckie jako przestrzeń socjalizacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Jelonek A. (2011). Przestrzeń publiczna miasta jako obszar penetracji turystycznej. W: I. Jażdżewska (red.), Człowiek w przestrzeni publicznej miasta. XXIV Konwersatorium Wiedzy o Mieście (s. 35–40). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Kłoskowska A. (1996). Kultury narodowe u korzeni. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Krzysztofek K., Sadowski A. (red.) (2001). Pogranicza etniczne w Europie. Harmonia i konflikty. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Kurcz Z. (2018). Programowa i powszednia transgraniczność w Słubicach. W: M. Zielińska, D. Szaban, B. Trzop (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Europa – podzielona wspólnota? Seria Monograficzna, t. X (s. 170–200). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Kurczewska J. (2005). Granica niejedno ma imię. Trzy podejścia teoretyczne. W: J. Kurczewska, H. Bojar (red.), Granice na pograniczach. Z badań społeczności lokalnych wschodniego pogranicza Polski (s. 365–396). Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
Löw M. (2018). Socjologia przestrzeni. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Machaj I. (2000). Pogranicze. W: W. Kwaśniewicz (red.), Encyklopedia Socjologii (t. III, s. 125–128). Warszawa: Oficyna Naukowa.
Runge J. (2017). Przestrzeń społeczna miasta – dylematy geograficzno-metodologiczne. „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-oeconomica”, 27: 99–109.
Rusek H. (2000). Pogranicze etniczne – wielokulturowa przestrzeń.” Studia Etnologiczne i Antropologiczne”, 4: 145–154.
Słomczyński K.M. (2007). Nowe tendencje w empirycznych badaniach porównawczych. Implikacje dla badań pogranicza. W: M. Zielińska, B. Trzop, K. Lisowski (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Pogranicza Polski w integrującej się Europie (s. 19–29). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Słomczyński K.M., Bojanowski M. (2003). Pogranicze jako przedmiot badań socjologicznych: uwagi metodologiczne. W: M. Zielińska (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Teorie, studia, interpretacje (s. 23–34). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Sorokin P. (2009). Ruchliwość społeczna. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
Szaban D. (2018). Potencjał rozwojowy pogranicza jako zmienna socjologiczna. W: M. Zielińska, D. Szaban, B. Trzop (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Europa – podzielona wspólnota? Seria Monograficzna, t. X (s. 321–332). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Szlachcicowa I. (2018). Granica jako relacyjna przestrzeń – implikacje teoretyczne. W: M. Zielińska, D. Szaban, B. Trzop (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Europa – podzielona wspólnota? Seria Monograficzna, t. X (s. 43–60). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Śliz A., Szczepański M. (2018). Wielokulturowość: przekraczanie (nie)widzialnych granic. W: M. Zielińska, D. Szaban, B. Trzop (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Europa – podzielona wspólnota? Seria Monograficzna, t. X (s. 27–41). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Ślusarczyk M. (2019). Transnarodowe życie rodzin. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Wojakowski D. (2007). Swojskość i obcość w zmieniającej się Polsce. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
Zagórski K. (2003). Stosunek do sąsiednich narodów i integracji europejskiej na pograniczu i w pozostałych regionach kraju. W: M. Zielińska (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Teorie, studia, interpretacje (s. 161–176). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Zielińska M. (2003). Socjologiczne badania empiryczne na terenach pogranicznych. Między teorią a praktyką. W: M. Zielińska (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Teorie, studia, interpretacje (s. 133–160). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Zielińska M. (2007). Pogranicze i centrum. Wybrane problemy analiz porównawczych w badaniach sondażowych. „Przegląd Socjologiczny”, 56(1): 245–264.
Zielińska M. (2015). Toward openness and trust? Polish-German relations after Polish accession to the European Union. W: E. Opiłowska, J. Roose (red.), Microcosm of European Integration: The German-Polish Border Regions in Transformation. German and European Studies of the Willy Brandt Center at the Wroclaw University (t. 3, s. 49–65). Baden-Baden: Nomos Verlagsgesellschaft.
Zielińska M., Szaban D. (2016). Mieszkańcy województwa lubuskiego o swoich relacjach polsko-niemieckich na początku XXI wieku. Perspektywa socjologiczna. W: M. Hryniewicz, H. Kurowska, Cz. Osękowski (red.), 25 Jahre deutsch-polnische Nachbarschaft aus der Sicht der Woiwodschaft Lebus (s. 155–172). Zielona Góra: Urząd Marszałkowski Województwa Lubuskiego.