Lokalność na pograniczu

Związki między → pograniczem a lokalnością są złożone, gdyż obejmują:

podobieństwa organizacji życia społecznego w zbiorowościach pogranicza i lokalnych,
podobieństwa socjologicznych sposobów opisywania i badania tych kategorii, jak i
istnienie wzajemnych zależności pomiędzy tym, co lokalne i pograniczne.

Lokalność jest kategorią opisującą pewien zbiór kulturowych wyobrażeń (ideologię) powstający w wyniku społecznej bezpośredniości i interaktywności realizowanej na określonym terytorium (por. Appadurai 1996: 178), który jest podstawą budowania określonej tożsamości lokalnej. Działania, więzi tworzące społeczność lokalną i specyfika kulturowa (Turowski 1994: 216) są, obok terytorialności, podłożem tworzenia się takich wyobrażeń i opisywane są jako społeczność lokalna lub sąsiedztwo (Appadurai 1996: 182–183). Źródłowym fenomenem konstytuującym całokształt lokalnych zjawisk społecznych i kulturowych oraz ich organizację jest terytorialność. → Pogranicze jest tak samo złożonym i wielowymiarowym zjawiskiem, ujawniającym się w kontekście przestrzeni, powiązań społecznych, relacji międzykulturowych, procesów kulturotwórczych i osobowościowych (Sadowski 1995b: 13). Podobnie można zauważyć, że terytorium jest substratem materialnym czy też ramą dla wszystkich tych zjawisk i procesów. Odwołując się do danych empirycznych ze wschodniego pogranicza Polski, Joanna Kurczewska (2005: 367) stwierdziła, że „termin »pogranicze« w języku wypowiedzi [respondentów – przyp. D.W.] się pojawia i odnosi się do różnego typu charakterystyk społeczno-kulturowych regionu czy społeczności lokalnej, które stanowią bezpośrednie ramy ich codziennych doświadczeń życiowych”. Wskazuje to, że teoretyczne uwagi badaczy dotyczące cech pogranicza i lokalności pokrywają się z rozpoznaniem właściwości pogranicza przez jego mieszkańców. Na tej podstawie, nawiązując do koncepcji Pawła Rybickiego (1979), można uznać lokalność i pogranicze za kategorie związane ze zbiorowościami terytorialnymi i przez to pozostające ze sobą w układzie struktur tego samego rodzaju, choć zasadniczo różnego rzędu. Ta relacja z perspektywy teoretycznej pozwala na rozpatrywanie obszaru pogranicza jako terytorium, które może być opisane jako układ mniejszych społeczności lokalnych pogranicza pozostających w określonych relacjach zarówno horyzontalnie względem siebie, jak i wertykalnie względem całego pogranicza. Analizując relacje horyzontalne – pomiędzy społecznościami lokalnymi – można rozpoznać uwarunkowania określające zróżnicowanie wewnętrzne pogranicza. Orientując się na relację wertykalną: społeczność lokalna – obszar pogranicza, zakłada się, że ta druga kategoria może być opisana przez agregację cech obserwowanych w składających się na nią społecznościach lokalnych. Z perspektywy odgórnej (od obszaru pogranicza) można natomiast rozpoznawać wpływ różnych typów pogranicza na zjawiska na poziomie lokalnym. Odwołując się do klasycznego podziału Józefa Chlebowczyka (1975: 21–23), pogranicze może być obszarem rozległym terytorialnie, na którym występuje wielość społeczności lokalnych cechujących się różnym stopniem zmieszania kultur (pogranicze przejściowe), lub obszarem wąskim, sprowadzonym zasadniczo do linii rozgraniczającej bardzo odmienne kulturowo i społecznie lokalności z występującymi po obu stronach tej linii enklawami (pogranicze stykowe). Są to układy pogranicza, które znajdują swoje egzemplifikacje m.in. na współczesnym pograniczu polsko-białoruskim czy polsko-niemieckim, choć mogą także pojawiać się układy, które mają cechy mieszane pogranicza przejściowego i stykowego (pogranicze polsko-ukraińskie). Zjawiskiem, które wykracza poza takie opisy pogranicza i powoduje, że organizacja życia lokalnego i pogranicza staje się tożsama terytorialnie, są → miasta podzielone (Dolińska i in. 2018: 9–10).

Podobieństwo pogranicza i lokalności w świecie społecznym implikuje podobieństwa w teoretyzowaniu na temat tych zjawisk. Ponadto, jak zauważa Kurczewska, w badaniach → granicy i pogranicza znaczącą rolę odgrywa „orientacja na podmiotowo traktowane społeczności lokalne, których strategie życiowe – indywidualne i zbiorowe – uspołeczniają granice państwowe i tworzą tożsamości społeczne pogranicza” (Kurczewska 2007: 68). Oznacza to, że w ramach socjologii pogranicza można wyodrębnić wyraźny nurt zorientowany na dowartościowanie relacji lokalność–pogranicze, uznając to pierwsze zjawisko za szczególnie istotne dla zrozumienia pogranicza. Wydaje się jednak, że niezależnie od tej bliskości podobieństwo teorii socjologicznych odnaleźć można też w historycznym procesie rozwoju socjologii społeczności lokalnych i socjologii pogranicza. Obydwie subdyscypliny były pierwotnie silnie zorientowane na badania empiryczne i bardzo powolnie budowały teorie lokalności/pogranicza. Jednocześnie korzystały z niezwykle różnorodnych założeń ogólnoteoretycznych oraz koncentrowały się na badaniach wielu zjawisk w ramach określonego terytorium/zbiorowości, a nie samego fenomenu lokalności/pogranicza (por. Wojakowski 2002a). Widocznym przejawem tego podobieństwa w myśleniu o tym, co lokalne i pograniczne, jest dostosowanie typologii słabych i mocnych społeczności lokalnych (Kurczewska i in. 1998) do opisu typów pogranicza (Babiński 2001; Kurczewska 2008).

Obecnie daje się zauważyć, że zarówno w badaniach lokalnych, jak i w badaniach pogranicza pojawiają się podobne trendy teoretyczne. W studiach lokalnych wiążą się one z koncepcją lokalności, która podkreśla, że mamy do czynienia z wielością ideologii czy też wyobrażeń społeczności lokalnej (por. Kurczewska 2004; Wojakowski 2006). Sama społeczność lokalna, czy sąsiedztwo w ujęciu Arjuna Appaduraia (1996), jest podłożem wytwarzającym konteksty dla lokalności jako zbioru wyobrażeń. Podobnie można postrzegać poglądy obecne w badaniach pogranicza. Dowartościowanie symbolicznego i społecznego konstruowania granicy przejawia się w koncepcji granicobrazów (→ borderscapes). Chiara Brambilla, proponując tę kategorię, podkreśla jej wrażliwość na wielość społecznych przestrzeni, wielowymiarowość granicy w jej symbolicznych i materialnych formach i funkcjach oraz jej polityczne, społeczne i kulturowe znaczenie (Brambilla i in. 2015: 2–3). Ta wrażliwość orientuje badania pogranicza na różnych aktorów oraz różne ideologie pogranicza. Hans-Joachim Bürkner (2017: 94) zwraca uwagę na istnienie przestrzennych imaginariów, które „odnoszą się do podstawowych idei dotyczących kształtowania terytoriów, »naturalności« relacji między społeczeństwami i narodami z owymi terytoriami, sposobu rysowania pograniczy i granic oraz procesów regionalizacji”. Można powiedzieć, że zarówno dzisiejsze studia lokalne, jak i badania pogranicza nadają szczególne znaczenie rozpoznaniu owych imaginariów wytwarzanych na różnych poziomach społecznej rzeczywistości. O ile granicobrazy są odpowiednikiem lokalności (choć nie aspirują na razie do bycia najbardziej ogólną kategorią w badaniach pogranicza), to odpowiednikiem społeczności lokalnej/sąsiedztwa staje się pograniczność. Według Andrzeja Sadowskiego (2008: 22) jest to „całokształt kontaktów międzykulturowych, realizowanych na obszarach pograniczy, treści społeczno-kulturowych dziejących się na pograniczach traktowanych w sposób dynamiczny”. Zatem taką pograniczność można uznać za społeczno-materialną bazę dla wytwarzania ideologii pogranicza. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że w odróżnieniu od precyzyjnych rozgraniczeń między definicjami lokalności i społeczności lokalnej/sąsiedztwa w studiach lokalnych badania nad pograniczem nie wypracowały takiej jednoznaczności. Granicobrazy wciąż obejmują „materialne formy” i praktyki społeczne, pograniczność zaś w domyśle może też zawierać ideologie pogranicza (por. Zarycki 2013).

Najbardziej istotnym aspektem powiązań między pograniczem i lokalnością są empirycznie ujawniane zależności i połączenia tych dwóch obszarów społecznej rzeczywistości. Wydaje się, że najistotniejsze problemy wspólne, opisane w tych studiach, to: a) lokalne zróżnicowanie pogranicza; b) wpływ pogranicza na tożsamość i patriotyzm lokalny.

Lokalne zróżnicowanie pogranicza wiąże się ze sformułowaną wcześniej obiektywną relacją pomiędzy pograniczem jako regionem a składającymi się nań społecznościami lokalnymi. Badania lokalne umożliwiają rozpoznanie, na ile obszar pogranicza jest jednolity pod względem swych cech społeczno-kulturowych, na ile zaś jest wewnętrznie zróżnicowany. Można uznać, że problem ów był szczególnie ważny dla tradycyjnej szkoły etnograficznej, która zajmowała się zjawiskiem „większego lub mniejszego nasycenia elementami dwóch różnych kultur” na jednym terytorium (por. Staszczak 1978: 63). To zróżnicowanie nasycenia było powodem rysowania map etnograficznych poszczególnych terytoriów z wyznaczaniem owych niejednorodnych i pogranicznych stref zmieszania (por. Reinfuss 1990; Obrębski 2005). W perspektywie socjologicznej, gdy oprócz treści kulturowych badane są relacje i procesy społeczne, sprawa wewnętrznego zróżnicowania pogranicza jest bardziej złożona. Nawet niewielkie obszary pogranicza mogą wytwarzać lokalnie różne modele relacji społecznych i etnicznych. Jak zauważa Sadowski, „kontakty na pograniczach obejmują różne formy stosunków społeczno-kulturowych, wymiany wartości nie zawsze adekwatnych do stanu stosunków globalnych” (Sadowski 1995a: 42). Uwaga ta znajduje potwierdzenie w badaniach społeczności lokalnych pogranicza. Na pograniczu polsko-ukraińskim, które samo posiada charakter przede wszystkim pogranicza stykowego, lokalnie daje się zaobserwować relacje właściwe zarówno dla tego typu pogranicza – opierające się na izolowaniu kultur etnicznych i ograniczanych relacjach, jak i dla pogranicza przejściowego, kiedy kultury etniczne lokalnie się przenikają i brak jest barier społecznych między grupami narodowymi (por. Wojakowski 2002b: 185 i nn.). Stosunki międzykulturowe także mogą rozwijać się w różnych kierunkach: od współpracy międzyetnicznej przez izolację do otwartego konfliktu (por. Wojakowski 1998). Zatem społeczności lokalne na pograniczu mogą tworzyć mozaikę osobnych „mikrokosmosów”, jak nazywają miasta podzielone na pograniczu polsko-niemieckim Kamilla Dolińska, Julita Makaro i Natalia Niedźwiecka-Iwańczak (2018: 17). Warto zauważyć, że obserwacja autorek dotyczy nie tylko tego typu pogranicznych lokalności, ale ujawnia się też przy łączeniu perspektywy mezospołecznej regionu pogranicza i lokalnej tworzących go społeczności. Także przywołane badania pogranicza polsko-niemieckiego pokazują, że pomimo podobieństw między trzema parami miast przecinanymi przez granicę polsko-niemiecką istnieją wyraźne, uwarunkowane lokalnie różnice w ich cechach jako miast pogranicza (por. Dolińska i in. 2018: 208–211).

Drugi obszar badań, w którym ujawnia się konkretny związek pomiędzy tym, co pograniczne, a tym, co lokalne, to sprawa tożsamości lokalnej oraz postaw patriotycznych. Dotyczy on pytania, jaki wpływ ma sytuacja pogranicza na owe tożsamości i postawy? Zagadnienie to było przywołane już przez Chlebowczyka, który pisał o ujawniającej się na pograniczu amplitudzie „postaw i zachowań społecznych od nierefleksyjnego indyferentyzmu narodowego, do programowego, świadomego uniwersalizmu z jednej strony, a z drugiej od zdeklarowanego patriotyzmu do najdrastyczniejszych przejawów nacjonalistycznego zacietrzewienia, fanatyzmu oraz szowinizmu” (Chlebowczyk 1975: 24). Natomiast szerszy kontekst badawczy tego zagadnienia stanowi istnienie tak zwanego → efektu pogranicza (por. Zielińska, Trzop 2014; Gołdyka 2013: 9–10), czyli empirycznego wskazania, że pogranicze może być zmienną wyjaśniającą (niezależną) „świadomość społeczną mieszkańców, ich sposoby myślenia, odczuwania i reagowania” (Dolińska, Niedźwiecka-Iwańczak 2016: 224). W opisywanej tu perspektywie efekt pogranicza dotyczy oddziaływania na funkcjonowanie społeczności lokalnych, identyfikację z nimi oraz wskazanie wynikającej z tego specyfiki → tożsamości na pograniczu, w tym tożsamości lokalnej.

W badaniach tego typu daje się zauważyć rozmaite sposoby formułowania problemu oraz stosowanie różnych metodologii. Badania ilościowe w społecznościach lokalnych (Dolińska, Niedźwiecka-Iwańczak 2016) zmierzają do wskazywania różnic w skali lub natężeniu zjawisk obserwowanych w społecznościach pogranicza względem danych ogólnopolskich. W tym ujęciu społeczność lokalna reprezentuje pogranicze. Celem badań jakościowych jest natomiast obserwowanie relacji pomiędzy tym, co lokalne, pograniczne i etniczne, lub też poszukiwanie specyficznych zjawisk lokalnych i tożsamościowych na obszarze pogranicza. Przykładem pierwszego założenia są badania Mateusza Stopy, w których analizuje on wpływ różnych lokalnych konfiguracji etnicznych (konflikt, separacja, jednostronna komunikacja, obustronna/dwoista komunikacja) na więź członków → mniejszości narodowej ze społecznością lokalną. Zauważa on, że „w zależności od tego, czy na pograniczu ma miejsce sytuacja separacji, czy też dwoistego systemu interakcji, można się spodziewać osłabienia bądź też wzmocnienia poczucia więzi lokalnej” (Stopa 2007: 88). Zdaniem tego autora różne lokalne układy etniczne określają poczucie więzi lokalnej, ergo siłę społeczności lokalnej.

W przypadku problemu specyfiki zjawisk tożsamościowych niezbędne jest – podobnie jak w badaniach ilościowych – odniesienie się do danych spoza pogranicza. W badaniach społeczności lokalnych w różny sposób zwraca się uwagę na to, że dwie dominujące współcześnie tożsamości odwołują się do identyfikacji narodowej i lokalnej (Bartkowski 2005). Jednocześnie w rozważaniach teoretycznych podkreślane jest silne uwikłanie treści narodowych w praktyki i instytucje lokalne. Kurczewska (2003) zwraca uwagę, że za podtrzymywanie narodowych tożsamości i ideologii odpowiadają lokalnie umocowane instytucje. Teza ta znajduje potwierdzenie w badaniach empirycznych, które pokazują, że tradycja rodzinna splata się z pamięcią lokalną, ta zaś przenosi treści narodowe (por. Bojar 2013). Tak samo jest z tożsamościami lokalnymi w społecznościach monoetnicznych (poza pograniczem). Tożsamość lokalna uzupełnia narodową i „w środowisku etnicznie jednolitym granice lokalne raczej wzmacniają poczucie etnicznej odrębności” (Wojakowski 2007: 289). Badania empiryczne egzemplifikują zjawisko „nakładania się i współzależności ojczyzny lokalnej i ideologicznej, opisane przez Stanisława Ossowskiego, w której ta pierwsza stanowi pewien zasób wyobrażeń, symboli i emocjonalnych związków odnoszonych do interpretowania swojego przywiązania do wspólnoty narodowej” (tamże). Poza pograniczem lokalna tożsamość, lokalne instytucje i praktyki zasadniczo wzmacniają to, co narodowe (tożsamość, kulturę, patriotyzm). Na pograniczu ta relacja lokalnego i narodowego układa się zupełnie inaczej: „[…] lokalność jest warunkiem specyficznym, znoszącym czasowo i przestrzennie znaczenie granic etnicznych. Polega to na wytworzeniu obrazu jakiejś »grupy trzeciej« o cechach wspólnych, odwołujących się do lokalności i o charakterze pogranicznym w odniesieniu do dwóch nacji” (tamże: 271). Pojawienie się tożsamości lokalnej na pograniczu jest sposobem otwarcia na drugą grupę narodową. Patriotyzm lokalny na pograniczu implikuje zatem zupełnie inny światopogląd niż w środowiskach monoetnicznych. W tych drugich jest ukonkretnieniem ojczyzny ideologicznej. Na pograniczu deklarowane przywiązanie do ojczyzny lokalnej jest częściowym zdystansowaniem się od kontekstu państwowego. Patriotyzm lokalny jest uznaniem wyjątkowego charakteru własnej społeczności, czemu towarzyszy docenienie wartości uobecniającej się w niej kultury narodowej. Zatem, niezależnie od wspomnianych przez Stopę konfiguracji etnicznych na pograniczu, które wpływają na siłę więzi lokalnej, samo pogranicze – dokładnie pograniczna lokalizacja konkretnej społeczności – modyfikuje naturę lokalności. Patriotyzm lokalny w takich warunkach wiąże się z nową jakością, wyrażaną głównie przez otwartość na odmienność etniczną (o ile mieści się ona w ramach lokalności). Pociąga to za sobą zespół zupełnie innych skojarzeń z lokalnością niż te, które obserwowane są poza obszarem pogranicza.

Literatura polecana

Babiński G. (1997). Pogranicze polsko-ukraińskie. Etniczność, zróżnicowanie religijne, tożsamość. Kraków: Nomos.
Bojar H., Wojakowski D., Sadowski A. (red.) (2008). Pogranicze. Studia Społeczne. Tom XIV. Polskie granice i pogranicza: nowe problemy i interpretacje. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Kurczewska J., Bojar H. (red.) (2005). Granice na pograniczach. Z badań społeczności lokalnych wschodniego pogranicza Polski. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.
Kurczewska J., Wojakowski D. (red.) (2018). Pogranicze. Studia Społeczne. Tom XXXIII. Budowanie i konstruowanie marki lokalnej, narodowej i wielokulturowej na pograniczu. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Makaro J. (2007). Gubin – miasto graniczne. Studium socjologiczne. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Bibliografia:

Appadurai A. (1996). Modernity at Large. Cultural Dimension of Globalisation. Minneapolis: Minnesota Press.
Babiński G. (2001). Pogranicza stare i nowe. Ciągłość i zmiana procesów społecznych. W: K. Krzysztofek, A. Sadowski (red.), Pogranicza etniczne w Europie. Harmonia i konflikty (s. 69–82). Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Bartkowski J. (2005). Narodowe, lokalne i europejskie identyfikacje elit lokalnych. W: M. Malikowski, D. Wojakowski (red.), Granice i pogranicza nowej Unii Europejskiej. Z badań regionalnych, etnicznych i lokalnych (s. 241–258). Kraków: Nomos.
Bojar H. (2013). Rodzina w małym mieście. Warszawa: Wydawnictwo Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.
Brambilla Ch., Laine J., Scott J.W., Bocchi G. (2015). Introduction: Thinking, mapping, acting and living borders under contemporary globalisation. W: Ch. Brambilla, J. Laine, J.W. Scott, G. Bocchi (red.), Borderscaping: Imaginations and Practices of Border Making (s. 1–9). London: Ashgate.
Bürkner H.-J. (2017). Bordering, borderscapes, imaginaries: From constructivist to post-structural perspectives. W: E. Opiłowska, Z. Kurcz, J. Roose (red.), Advances in European Borderlands Studies (s. 85–107). Baden-Baden: Nomos.
Chlebowczyk J. (1975). Procesy narodotwórcze we wschodniej Europie środkowej w dobie kapitalizmu. Katowice – Warszawa – Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Dolińska K., Niedźwiecka-Iwańczak N. (2016). Mieszkańcy pogranicza zachodniego o niemieckich sąsiadach a Polacy o Niemcach. W: A. Sadowski, U. Abłażewicz-Górnicka (red.), „Pogranicze. Studia Społeczne”. Tom XXVII, cz. 2. Procesy transkulturowe na pograniczach (s. 223–245). Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Dolińska K., Makaro J., Niedźwiecka-Iwańczak N. (2018). Cud pogranicza? Zgorzelczanie, gubinianie i słubiczanie o życiu w miastach podzielonych. Kraków: Nomos.
Gołdyka L. (2013). Pogranicze polsko-niemieckie jako przestrzeń socjalizacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Kurczewska J. (2003). Dwie ideologie lokalności z narodem w tle. Kultura i Społeczeństwo, 47(3): 131–147.
Kurczewska J. (2004). Robocze ideologie lokalności. Stare i nowe schematy. W: J. Kurczewska (red.), Oblicza lokalności. Tradycja i współczesność (s. 88–129). Warszawa: Wydawnictwo Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.
Kurczewska J. (2005). Granica niejedno ma imię. Trzy podejścia teoretyczne. W: J. Kurczewska, H. Bojar (red.), Granice na pograniczach (s. 365–396). Warszawa: Wydawnictwo Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.
Kurczewska J. (2007). Pogranicza i granice współczesnej Polski – mapa problemów. W: M. Zielińska, B. Trzop, K. Lisowski (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Pogranicza Polski w integrującej się Europie (s. 81–104). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Kurczewska J. (2008). Zakończenie. W: H. Bojar, D. Wojakowski, A. Sadowski (red.), „Pogranicze. Studia Społeczne. Tom XIV. Polskie granice i pogranicza: nowe problemy i interpretacje” (s. 159–167). Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Kurczewska J., Kempny M., Bojar H. (1998). Społeczności lokalne jako wspólnoty tradycji – w poszukiwaniu korzeni demokracji. Studia Socjologiczne, 2(149): 88–109.
Obrębski J. (2005). Dzisiejsi ludzie Polesia i inne eseje (red. A. Engelking). Warszawa: Wydawnictwo Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.
Reinfuss R. (1990). Śladami Łemków. Warszawa: PTTK Kraj.
Rybicki P. (1979). Struktura społecznego świata. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Sadowski A. (1995a). Pogranicze polsko-białoruskie. Tożsamość mieszkańców. Białystok: Trans Humana.
Sadowski A. (1995b). Socjologia pogranicza. W: A. Sadowski (red.), Wschodnie pogranicze w perspektywie socjologicznej (s. 12–19). Białystok: Trans Humana.
Sadowski A. (2008). Pogranicze – pograniczność – tożsamość pogranicza. W: H. Bojar, D. Wojakowski, A. Sadowski (red.), „Pogranicze. Studia Społeczne. Tom XIV. Polskie granice i pogranicza: nowe problemy i interpretacje” (s. 17–30). Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Staszczak Z. (1978). Pogranicze polsko-niemieckie jako pogranicze etnograficzne. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Stopa M. (2007). Etniczność a lokalność. Codzienność pogranicza w narracji członków wybranych mniejszości etnicznych. „Tolerancja. Studia i szkice”, 12: 79–90.
Turowski J. (1994). Socjologia. Wielkie struktury społeczne. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II.
Wojakowski D. (1998). Pogranicze polsko-ukraińskie: Lokalność jako czynnik warunkujący stosunki etniczne. „Studia Socjologiczne”, 4(151): 66–86.
Wojakowski D. (2002a). O technice malowania obrazów, czyli teoretyczne dylematy socjologii pogranicza. „Przegląd Polonijny”, 3: 39–56.
Wojakowski D. (2002b). Polacy i Ukraińcy. Rzecz o pluralizmie i tożsamości na pograniczu. Kraków: Nomos.
Wojakowski D. (2006). Kultura lokalna, czyli węzeł symboliczny. W: J. Kurczewska (red.), Oblicza lokalności. Różnorodność miejsc i czasu (s. 127–144). Warszawa: Wydawnictwo Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.
Wojakowski D. (2007). Swojskość i obcość w zmieniającej się Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.
Zarycki T. (2013). Polskie dyskursy o „Wschodzie” wewnętrznym i zewnętrznym – próba analizy krytycznej. W: T. Zarycki (red.), Polska Wschodnia i orientalizm (s. 186–206). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Zielińska M., Trzop B. (2014). W poszukiwaniu efektu pogranicza. Przeobrażenia wybranych elementów stylu życia osób 50+. W: Z. Kurcz (red.), Polskie pogranicza w procesie przemian (t. III, s. 259–282). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.