Antropologia pogranicza

Za punkt wyjścia do wszelkich rozważań i dyskusji o → pograniczu należałoby uznać filozoficzne, szerokie do niego podejście. W jego ramach pogranicze jawi się jako słowo klucz współczesnej humanistyki i dotyczy wielu paradygmatów współczesnej nauki. Najszerzej rozumiane pogranicze to spotkanie „ja” – czyli jednostki, grupy, kultury – z „innym”: nieuniknione i stanowiące o sensie życia. Pogranicze to spotkanie dwóch różniących się paradygmatów podmiotów, to każdy dyskurs dotyczący relacji „ja” – „ty” („inny”), „rozprawiający o wartościach, dialogu i szeroko rozpatrywanej polifoniczności, a krytykujący wszelkie przejawy homofobizmu czy dogmatyzmu” ( Orłowski 2016: 4). Na życie „na styku”, „na granicy” skazana jest każda egzystująca jednostka, a dla relacji interpersonalnych czymś najbardziej charakterystycznym i naturalnym jest dialog (tamże: 5).

Do tej szerokiej perspektywy nawiązuje postrzeganie pogranicza na gruncie antropologii kulturowej. Tu pogranicze jawi się jako realnie istniejąca przestrzeń kontaktu różnych grup ludzkich o odmiennych systemach wartości, tradycjach kulturowych, wzorach zachowania, językach, gwarach czy dialektach i często wyznaniach. Paradygmat ten zbliżony jest do podejścia socjologicznego w odniesieniu do podobnej, a niekiedy takiej samej problematyki badawczej czy założeń teoretycznych. Antropologię wyróżnia jednak szeroka perspektywa badawcza: zajmuje się ona wszystkimi specyficznie ludzkimi aspektami życia człowieka (biologicznym, kulturowym i społecznym). Antropologia i socjologia mają wspólny przedmiot badań – kulturę, przy czym socjologia bada kulturę w kontekście podłoża społecznego, antropologia zaś jako zjawisko samo w sobie. Antropologię wyróżnia perspektywa międzykulturowego porównania, a przede wszystkim chęć zrozumienia różnic kulturowych. Jako odrębna dyscyplina nauki stawia charakterystyczne dla niej pytania, jakich nie zadaje się na gruncie innych dyscyplin:

Ile jest różnych sposobów bycia człowiekiem, czyli jaki jest „zakres” różnorodności ludzkiej?
Jakie są cechy wspólne różnych sposobów życia ludzi?
Dlaczego ludzie są tak różni? Jakie jest źródło bądź wyjaśnienie różnorodności ludzkiej?
Na jakich zasadach elementy tych poszczególnych sposobów życia dopasowują się do siebie nawzajem i jak na siebie wpływają?
Jak jeden sposób życia człowieka przechodzi z czasem w inny? ( Eller 2012: 4)

W związku z tymi pytaniami antropologia, jak pisze Jack David Eller (tamże: 6), ma do osiągnięcia konkretny cel:

[…] sprawić, że ludzie do nas niepodobni będą wydawali się mniej „egzotyczni”, a bardziej ludzcy – w gruncie rzeczy tak samo ludzcy jak każdy z nas. Chodzi o częściowy wgląd w serca i umysły ludzi bardzo od nas odmiennych przynajmniej pod pewnymi względami. Ale chodzi również o dokonanie wglądu w nasze własne serca i umysły, ponieważ „my” stanowimy jeden z wielu różnorodnych typów ludzi, dokładnie tak samo jak „oni”. W ten sposób antropologia dociera do samej istoty człowieczeństwa.

Pytania, jakie stawiają sobie antropolodzy, dotyczą różnych grup kulturowych, także tych, które tworzą społeczności pograniczy państwowo-narodowych czy etniczno-kulturowych – tu, na pograniczu, na każde z wyżej przytoczonych pytań można udzielić odpowiedzi. Ważnym komponentem antropologii kulturowej od zarania jej istnienia są studia międzykulturowe, porównawcze, stanowiące płaszczyznę, na której spotkają się badacze pogranicza.

Śledzenie poczynań antropologów na różnorodnych pograniczach prowadzi do pytania: czy istnieje zatem antropologia pogranicza? Jako formalnie wyróżniona subdyscyplina antropologii nie, ale jako realizowana przez grupę antropologów specjalność naukowa – tak. W zakresie antropologii można wyróżnić szczegółowe subdyscypliny nawiązujące do obszaru, do terytorium, na którym dzieje się coś ważnego, co trudno spotkać gdzie indziej. Do tego zestawu specyficznych dla pogranicza czynników antropolog dodałby jeszcze jedną, podstawową dla siebie ich kategorię: czynniki kulturowe.

Co mogłoby wchodzić w przedmiot badań antropologii pogranicza?

Po pierwsze, studia porównawcze. Antropolodzy poszukują wspólnych cech (uniwersaliów) pojawiających się w różnych kulturach oraz całego spektrum różnic między kulturami (na ile różnych sposobów można być człowiekiem). Warto podkreślić, iż na gruncie antropologii pojęcie kultury stosowane jest w dwojakim sensie: w odniesieniu do podstawowego przymiotu człowieka (kultura ludzka) oraz w kontekście konkretnych społeczeństw, reprezentujących odmienne wersje kulturowych sposobów życia. W tym drugim rozumieniu pojawia się aspekt porównawczy: na czym polega różnica między „nami” i „nimi”? Czy odmienność kultury implikuje odmienny stosunek do świata i jego jakości? ( Burszta 1998: 10–11).

Po drugie, źródła i uwarunkowania różnorodności kulturowej.

Po trzecie, formy i wzory współistnienia społeczności zróżnicowanych kulturowo:

kontakt międzygrupowy, komunikacja międzykulturowa i ich różne postacie (harmonijne współżycie i kooperacja, formalna tolerancja w ramach ustalonych granic terytorialnych, klasowych i innych, konflikty etniczne, → nacjonalizm);
dialog międzykulturowy;
akulturacja, zapożyczenia kulturowe, przenikanie się kultur;
„trzecia” kultura jako wynik tych procesów: → człowiek pogranicza jako „nosiciel” dwóch kultur, człowiek obdarzony podwójną lub wieloraką walencją kulturową;
tożsamość etniczna i kulturowa mieszkańców pogranicza;
tradycja i dziedzictwo kulturowe – ich rola w powstaniu określonego wymiaru tożsamości zbiorowej i tożsamości jednostkowych ludzi pogranicza;
etosy kultur tworzących pogranicze (na przykład narodowe). Antropologia to nauka o odmiennych etosach kulturowych, czyli ogólnych orientacjach jakichś kultur, przyjmowanych przez nie hierarchiach wartości, swoistych instytucjach kulturo-wych ( Olszewska-Dyoniziak 1996: 218);
społeczności wielokulturowe na pograniczach.

Społeczności wielokulturowe (→ wielokulturowość) to niejako naturalna, oczywista i podstawowa przestrzeń działań antropologa, dla którego takimi zbiorowościami są społeczności pogranicza. Określenie „społeczność wielokulturowa” może odnosić się do wielu rodzajów grup i zbiorowości społecznych, bowiem w jego najszerszej interpretacji każdą społeczność, w której współżyją ze sobą przedstawiciele różnych kultur, można nazwać wielokulturową. W przestrzeni geograficznej i społecznej, zajmowanej przez takie społeczności, nieustannie dochodzi do zderzenia kulturowego, przenikania wartości i wzorów kulturowych z jednej grupy do drugiej, wymiany sposobów życia, a często także do rywalizacji pomiędzy tymi sposobami, wartościami i wzorami. Przyjmując tak szeroką konotację terminu, każde nowoczesne społeczeństwo lub jego pewne segmenty można nazwać wielokulturowymi. Są to wszak przestrzenie niejednolite pod względem etnicznym, językowym czy ogólnie kulturowym. Członkowie społeczności wielokulturowych żyją w wymiarze kilku kultur, rozumianych wąsko jako sfera symboliczna obejmująca język, sztukę, w tym przede wszystkim literaturę, muzykę, teatr, kino, a także religię, naukę umotywowaną poznawczo, kulturę popularną przekazywaną głównie przez mass media, obrzędowość świąteczną i rodzinną i tym podobne dziedziny. Poszukując uzasadnienia powyższej tezy, warto odwołać się do specyficznego przykładu społeczności żyjących na pograniczu etniczno-kulturowym – → mniejszości narodowych tworzących duże skupiska w większościowych społeczeństwach. Ich członkowie żyją w wymiarze co najmniej trzech kultur w ich symbolicznych zakresach. Pierwszy wymiar to kultura społeczeństwa większościowego, w której uczestnictwo wyznacza charakter i jakość komunikacji z członkami tego społeczeństwa, jego instytucjami itp. Drugi wymiar to kultura kraju macierzystego, napływająca do społeczności przebywających na obczyźnie różnymi kanałami, przede wszystkim poprzez środki masowego komunikowania, osobiste kontakty i przekaz rodzinny. Ważną funkcję pełnią w tym przekazie także organizacje mniejszościowe, które często skutecznie chronią tradycje macierzystego kraju i organizują swoim członkom kontakt z jego kulturą. Znaczącą płaszczyzną edukacji kulturalnej jest szkolnictwo mniejszościowe w tych skupiskach mniejszości narodowych, które chcą i mogą je organizować. Trzeci wymiar kulturowy, w którym żyją członkowie grup mniejszościowych, to kultura regionalna – czasem bardziej, czasem mniej wyraźnie wyodrębniona z kultury danego narodu. Pomiędzy wyróżnionymi kulturami nieustannie toczy się dialog, wymiana ich treści i form objawiających się jako różnorodne zachowania kulturowe, choć zakres i natężenie tych procesów bywa różny w zależności od kontekstu społeczno-politycznego, w jakim kultury te funkcjonują.

Dla antropologa kulturowego oczywistym jest, że przejmowanie wzorów obcej kultury i uznanie ich za swoje własne nie przebiega jednostronnie, procesowi temu podlegają także członkowie społeczeństwa większościowego. Antropolodzy proces ten nazywają akulturacją, do której dochodzi w sytuacjach, gdy mamy do czynienia ze spotkaniem się i współżyciem odmiennych grup etnicznych, różniących się od siebie świadomością swej odrębności oraz systemami kulturowymi tworzącymi ich tożsamość. Akulturacja obejmuje zjawiska będące skutkiem bezpośredniego i stałego kontaktu między dwiema grupami jednostek należących do odmiennych kultur oraz wynikające z nich zmiany wzorów kulturowych jednej grupy lub obu ( Herskovits, za: Deliège 2011: 287). Do akulturacji dochodzi w wyniku bezpośredniego oddziaływania grup i ich kultur na siebie w długotrwałym procesie. To nie jest zjawisko zakończone, ale „transmisja kulturowa w toku” (tamże: 287). Procesy składające się na akulturację mają charakter jakościowy, często głęboko zmieniający samą strukturę kultur grup poddanych temu procesowi.

Kultury usytuowane na pograniczach nastawione są na wchłanianie „obcych” elementów i adaptowanie ich do swoich własnych, już istniejących. W wyniku tego procesu dochodzi do powstania synkretycznych wzorów kulturowych powstałych z różnorodnych sposobów zachowania i myślenia członków grup oddziałujących na siebie. Dochodzi do powstania „trzeciej” kultury, która nie przystaje do konkretnej zbiorowości narodowej czy etnicznej, ale przystaje do zbiorowości kulturowej wytworzonej na pograniczu kultur, utworzonej przez ludzi pogranicza. Są to zbiorowości o cechach unikatowych, specyficznych, tak jak ich kultura. Jest to ponadto kultura będąca w nieustannym procesie tworzenia się – nigdy nie jest dana raz na zawsze, jest zmienna tak, jak zmienne są kultury (nazwijmy je macierzystymi), z których powstała. To, ile w tej synkretycznej kulturze pogranicza zawartych jest owych „trzecich” pierwiastków, będących wypadkową wzorów kulturowych obecnych w kulturach pogranicznych, zależne jest od kilku zasadniczych i wielu pobocznych czynników. Do zasadniczych należy charakter granicy – stopień jej otwarcia i w związku z tym charakter czy też siła takich procesów, jak kontakt międzykulturowy, komunikacja międzykulturowa i dialog międzykulturowy. Kontakt międzykulturowy jest pojęciem najszerszym spośród trzech wymienionych wyżej. Może mieć postać zarówno komunikacji międzykulturowej, jak i dialogu międzykulturowego. Przybiera on rozmaitą formę: od różnych odcieni konfliktu do różnych odcieni harmonii.

Komunikowanie międzykulturowe, jako dział komunikowania społecznego, oznacza po prostu komunikowanie się z przedstawicielami odmiennych kultur, szeroko, antropologicznie rozumianych jako sposoby życia ludzi. Jest to zjawisko powszechne, bowiem nasz świat stał się światem wielokulturowym, w którym niemożliwe staje się uniknięcie jakiegokolwiek rodzaju kontaktu, zderzenia kulturowego. Związki pomiędzy kulturami wzmocniła globalizacja współczesnego świata ze wszystkimi jej konsekwencjami, zarówno pozytywnymi, jak i negatywnymi z punktu widzenia interesów i celów różnych grup i zbiorowości społecznych. Jedno ze stanowisk głosi, że komunikacja międzykulturowa stanowi istotny problem współczesności z dwóch powodów: po pierwsze przyzwyczailiśmy się do tego, że żyjemy w świecie wielokulturowym, a po drugie komunikacja z innymi ludźmi jest dla wielu spośród nas jedną z form życia, ponieważ człowiek jest zwierzęciem komunikacyjnym ( Zaporowski 2006: 7).

Komunikacja międzykulturowa jest analizowana pod kątem biorących w niej udział partnerów oraz kontekstu, w jakim ma miejsce. Występuje w licznych wariantach i rodzajach, a jedna z typologii obejmuje:

komunikację poprzezkulturową, tj. komunikację wewnątrz jednej kultury narodowej;
komunikację pomiędzykulturową, zachodzącą pomiędzy uczestnikami różnych kultur narodowych;
komunikację międzynarodową, definiowaną jako kontakt pomiędzy instytucjami należącymi do różnych kultur narodowych;
komunikację globalną, będącą pewną modyfikacją poprzedniej, polegającą na wymianie informacji, poglądów, opinii pomiędzy różnymi grupami, instytucjami i rządami ( Mikułowski Pomorski 2000: 48).

To, co w związku z powyższym wyróżnieniem interesuje badaczy pogranicza etniczno-kulturowego, narodowego czy narodowo-państwowego, to komunikacja pomię dzy kulturowa i międzynarodowa. Dla antropologa ważne jest porównanie kontekstu procesu komunikacji pomiędzy kulturami oraz stylów komunikacji. Ów kontekst wiąże się między innymi z kwestią kompetencji kulturowych przedstawicieli kultur komunikujących się ze sobą. Chodzi tu na przykład o znajomość treści, kanonu własnej kultury i kultury drugiej strony. Oczywistą wydaje się hipoteza zakładająca, że im wyższy poziom kompetencji kulturowej – tu w rozumieniu znajomości własnej i obcej kultury – tym efekt komunikacji pomiędzy kulturami bliższy jest harmonii niż konfliktowi. Hipoteza ta znajduje potwierdzenie w licznych badaniach, między innymi prowadzonych na pograniczach, dotyczących wzajemnych wyobrażeń o sobie, postaw wobec „innego”, a także rodzenia się, nasilania czy zanikania uprzedzeń i stereotypów etniczno-kulturowych. Badacze problematyki komunikacji międzykulturowej wśród czynników decydujących o jej skuteczności wskazują uwarunkowania osobowościowe: umiejętności komunikacyjne, tolerancję wobec innych czy akceptację innych i zrozumienie dla ludzi odmiennych kulturowo. Niepowodzenia w komunikacji spowodowane są najczęściej etnocentryzmem, stereotypami, nieznajomością języków obcych ( Ratajczak 2006: 12). W tym kontekście pojawia się ważna dla antropologa zasada relatywizmu kulturowego, nakazująca badaczowi zrozumienie i ocenianie innej kultury zgodnie z właściwą jej koncepcją tego, co dobre, normalne, moralne, wartościowe, znaczące itd. Obserwator nie powinien stosować standardów jednej kultury do innej – zjawisko występujące w danej kulturze musi być rozumiane i oceniane w odniesieniu do tej kultury i względem niej ( Eller 2012: 21). To podstawowe dla antropologa – badacza zalecenie jest trudne do zastosowania, o czym szczególnie często mogą przekonać się naukowcy poświęcający swój potencjał badawczy pograniczom, zwłaszcza w przypadku, gdy sami należą do jednej z kultur tworzących pogranicze.

Pożądaną w demokratycznym świecie formą komunikacji międzykulturowej jest niewątpliwie dialog kulturowy czy międzykulturowy. Jego podstawowa rola jest jasna: godzenie różnorodności kulturowej poprzez podstawowy mechanizm dialogu – rozmowę szeroko rozumianą, także jako wzajemne przekazywanie informacji nie tylko przez jednostki, ale też przez grupy społeczne. Czynniki składające się na treść znaczeniową dialogu można ująć następująco: rozmowa, porozumiewanie się, komunikacja międzyludzka; otwarcie wobec „innego”; rozumienie, zrozumienie; zbliżenie społeczno-emocjonalne; wspomaganie się, wspólne działanie ( Winiarski 2000: 129). Są to procesy pożądane dla społeczności żyjących na każdym pograniczu, choć tylko w warunkach demokratyzowania się życia mogą zaistnieć w jego przestrzeni.

Literatura polecana

Kantor R. (1996). Pogranicze jako narodowy obszar kulturowy.W: Z. Jasiński (red.),Społeczno-cywilizacyjny wymiar edukacji (s. 111–129). Opole: Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego.
Kurczewska J., Bojar H. (red.) (2009). Wyciskanie brukselki? O europeizacji społeczności lokalnych na pograniczach.Warszawa: IFiS PAN.
Kurczewski J., Herman A. (red.) (2012). Antagonizm i pojednanie w środowisku wielokul-turowym.Gdańsk: Wydawnictwo słowo/obraz terytoria.
Rusek H., Pieńczak A., SzczyrbowskiJ. (red.) (2010). Dziedzictwo kulturowe jako klucz do tożsamości pogranicza polsko-czeskiego na Śląsku Cieszyńskim.Cieszyn – Katowice – Brno: Offsetdruk i media.

Bibliografia:

Burszta W.J. (1998). Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje.Poznań: Zysk i S-ka.
Deliège R. (2011). Historia antropologii. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Eller J.D. (2012). Antropologia kulturowa. Globalne siły, lokalne światy.Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Mikułowski Pomorski J. (2000). Komunikacja międzykulturowa jako dziedzina nauki. Z historii komunikacji międzykulturowej.W: T. Pilch (red.), O potrzebie dialogu kultur i ludzi (s. 46–59). Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak.
Olszewska-Dyoniziak B. (1996). Zarys antropologii kultury.Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Orłowski A. (2016). Fascynacje pograniczem w dwudziestowiecznej myśli filozoficznej – Bachtin, Todorov, Buber, Levinas. „Pogranicze. Polish Borderlands Studies”, 4(1): 4–23.
Ratajczak M. (2006). Komunikacja międzykulturowa – wybrane zagadnienia.W: M. Ratajczak (red.), Pomiędzy kulturami. Szkice z komunikacji międzykulturowej (s. 11–21). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Winiarski M. (2000). Znaczenie i wymiary dialogu międzyludzkiego.W: T. Pilch (red.), O potrzebie dialogu kultur i ludzi (s. 121–137). Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak.
Zaporowski A. (2006). Czy komunikacja międzykulturowa jest możliwa? Strategia kulturo-znawcza. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.