Granice i imaginacje

Granice są przedmiotem stale zmieniających się interpretacji, dotyczących ich natury i funkcji, zarówno na poziomie systemowym/politycznym, jak i codziennych praktyk. Interpretacje te nie tylko odzwierciedlają sytuacyjne adaptacje do podstawowych norm i regulacji politycznych, takich jak obywatelstwo lub kontrola państwa nad terytorium, bezpieczeństwem i migracją. Tworzą one także, autonomicznie, fakty społeczne, ekonomiczne i polityczne, które z kolei służą jako współewoluujące wytyczne dla indywidualnego i zbiorowego myślenia oraz działań. W konsekwencji podejmowane ostatnio studia nad → granicami ujmowały zjawisko ciągłego wytwarzania wielopoziomowych reinterpretacji granic przez pryzmat procesu ich konstruowania (ang. bordering) (van Houtum, van Naerssen 2002; Newman 2006). Podejście to koncentrowało się na efektach przesunięć dotyczących politycznego, jak i potocznego sposobu rozumienia granic, traktując osłabienie lub wzmocnienie oddzielających funkcji granic jako ich heurystyczny znak rozpoznawczy. Odpowiednio, pojęcia znoszenia granic (ang. debordering) i ich przywracania (ang. rebordering)stworzono po to, aby wskazać kierunek zmiany oraz zasugerować podstawowe tendencje dotyczące ewolucji granic i korespondujących z tym celów działań indywidualnych i zbiorowych (→ bordering, debordering, rebordering).

Na podobnej zasadzie nowe pojęcie krajobrazów przygranicznych (→ borderscapes) (Brambilla 2015; Brambilla i in. 2015) ma na celu uchwycenie wyłaniających się, ustanawiających kontekst występowania, związków różnorakich zjawisk: idei, pojęć, norm, zasad, artefaktów materialnych, terytoriów, praktyk społecznych, polityk, konfiguracji aktorów, instytucji, działalności lokalnych (ang. scale-related activities) i dyskursów. Wszystkie one nie tylko tworzą i zmieniają granice w znaczeniu procesu ich konstruowania, ale także wywołują przepływ stale zmieniających się konfiguracji idei, relacji i tego, co materialne. W tej perspektywie granice, zamiast podlegać ustaleniom lub zmianom jedynie w pojedynczych przypadkach, nieustannie znajdują się w procesie tworzenia.

Dość paradoksalnie owe dwa podejścia, tj. konstruowanie granic i krajobrazy przygraniczne, choć nawiązują do kwestii pojawienia się pojęć dotyczących granic i praktyk realizowanych w terenie, koncentrują się bardziej na efektach niż na siłach sprawczych zmiany. Co więcej, podejścia te, zawsze gdy identyfikują motywy aktorów działań, ich powiązania społeczne i polityczne, a także cele taktyczne bądź strategiczne, lekceważą znaczenie wizji lub imaginacji, które przyczyniają się do tworzenia i reprodukcji granic. Chociaż w praktyce imaginacje nieuchronnie stają się widoczne w ramach projektów politycznych i rozmaitych dyskursów dotyczących granic, funkcja czynnika sprawczego i pasa transmisyjnego, pełniona przez nie w procesie konstruowania granic, dotychczas nie była badawczo zbytnio eksploatowana.

W niniejszym haśle wprowadzamy więc pojęcie imaginacji, ujmowane jako brakujące ogniwo pomiędzy dwoma innymi: społecznym tworzeniem granic (w znaczeniu, w jakim występuje w podejściu odnoszącym się do konstruowania granic) i bardziej strukturalnymi implikacjami polityk, regulacji granicznych i sprawowania władzy. Poprzez wyodrębnienie w ramach imaginacji obszaru normatywności i legitymizacji, służącego stworzeniu i wzmocnieniu praktyk odnoszących się do granic, objaśniona zostanie ich interaktywna i procesualna natura.

Imaginacje: termin olśniewający

Strategie polityczne, ale także codzienne praktyki, dostarczają wizji i wytycznych do działania. Nie są one oparte po prostu na abstrakcyjnej idei lub wywodzie. Zmagania polityczne, dyskurs i praktyka społeczna dodają do takich wizji szereg różnych zjawisk: emocje, stereotypy, obrazy i inne elementy wyobraźni. Mówiąc prościej, naukowcy z zakresu geografii politycznej, kulturowej i ekonomicznej ukuli pojęcie imaginacji, aby zmierzyć się z różnorodnością i bogactwem skojarzeń mentalnych, a także ich oczywistą zdolnością do przekazywania stosunkowo prostych idei.

Zaproponowana niedawno przez australazjatyckich geografów definicja imaginacji ujmuje je jako ważne elementy projektów politycznych (Wetzstein, Le Heron 2010; Wetzstein 2013). Imaginacje obejmują tu zbiory symboli, idei, wartości, wierzeń, emocji i obrazów, które, w ten czy inny sposób, odnoszone są do ideologii lub szerzej rozumianych światopoglądów. Dyskutanci i decydenci posługują się imaginacjami w celu promowania swych idei, a także stworzenia uzasadnienia i zgromadzenia zasobów dla wdrożenia swych projektów. Podejście to jest oparte na perspektywie poststrukturalistycznej ekonomii politycznej; zakłada ono, że imaginacje dostarczają orientacji i wytycznych dla aktorów działających. W szczególności imaginacje ustanawiają zdroworozsądkowe postawy względem umów politycznych, a jednocześnie komunikują poszczególne znaczenia „rzeczywistości takiej, jaką ona jest”.

Inną konceptualizację imaginacji zaproponowali Bob Jessop wraz ze współpracownikami (Jessop 2013; Sum, Jessop 2013). Zgodnie z ich ostatnim podejściem teoretycznym względem kulturowej ekonomii politycznej imaginacje społeczne są rozumiane jako podstawowe składniki semiozy; są one również brzemienne w skutkach dla codziennych interpretacji faktów społecznych. W powiązaniu z imaginacjami politycznymi i ekonomicznymi imaginacje społeczne, dodając instytucjonalizację i formalizację do podstawowych znaczeń funkcjonujących na poziomie codzienności, przyczyniają się do ich wzajemnie warunkowanej ewolucji. Jako że codzienność również kształtuje i odtwarza instytucje, ma swój udział w „złożonych i splątanych relacjach, do których dochodzi w różnych miejscach i na różną skalę” (Jessop 2013: 235). Dla przykładu, z tego właśnie powodu rzeczywistość społeczna jest wynikiem praktycznego wdrożenia szeregu konkurujących ze sobą imaginacji.

Imaginacje społeczne jako składniki krajobrazów przygranicznych

Obydwie koncepcje, tj. imaginacji i krajobrazów przygranicznych, pomagają wyjaśnić codzienne praktyki tworzenia granic, a także prześledzić szczegóły procesu powstawania krajobrazów przygranicznych. W przypadku krajobrazów przygranicznych imaginacje pośredniczą pomiędzy indywidualnymi sposobami nawiązywania do granic i szerszym kontekstem politycznym, społecznym i ekonomicznym (Bürkner 2015). Aktorzy zaangażowani w projekty polityczne lub debatę publiczną, ogólnie rzecz biorąc, odnoszą się do granic i terytoriów w specyficzny sposób, tj. mając na względzie cele, które usiłują osiągnąć. Twierdząc, że istnieje poważniejsze uzasadnienie dla ich indywidualnych celów, starają się usankcjonować swe zamiary i nadać im moc oraz wagę. Stąd też imaginacje pomagają ustanowić codzienne powiązania z większymi strukturami władzy, wartości lub norm. Dla przykładu, lokalni politycy zainteresowani stworzeniem dogodnych warunków dla ustanowienia transgranicznych rynków mogą łatwo dowodzić, że istnieje silne, ponadnarodowe zainteresowanie taką inicjatywą. Politycy ci, wskazując na unijne programy dotyczące integracji transgranicznej, nie mieliby problemu z wywołaniem imaginacji przynoszącego korzyści europejskiego regionu transgranicznego, w którym realizowane są szczytne cele (wolność przemieszczania się, wolność indywidualnych wyborów, tolerancja, partycypacja obywatelska czy szacunek dla praw człowieka). W ten sposób mogłoby dojść do wykształcenia zasobów władzy, na przykład poprzez odciśnięcie moralizatorskiego śladu na konkretnym dyskursie. Taki indywidualny projekt może być ogłoszony istotnym wkładem we wdrażanie kosmopolityzmu na płaszczyźnie lokalnej; bądź też osoby biorące w nim udział mogą twierdzić, że reprezentują czynnik sprawczy na rzecz dobra. W kontraście do tego sceptykom można bez trudu przypisać niskie pobudki lub wsteczne (na przykład nacjonalistyczne) cele. I odwrotnie, przeciwnicy takiego znoszenia granic mogą ustanowić odmienne imaginacje, w których miejscowi – szeregowe jednostki – byliby przedstawiani jako ofiary nadużycia władzy, zagrażającego ich tożsamości lub prawu do samookreślenia. Takie imaginacje nie muszą być wyraziste lub precyzyjne. Mając na względzie promocję inicjatyw politycznych lub projektów, często lepiej jest pozostawić je niejasnymi, dopuszczając w ten sposób różnorakie interpretacje i poszerzając zakres ich akceptacji.

W obrębie mniejszych struktur praktyk społecznych, realizowanych na poziomie mikro, imaginacje mogą być rozumiane także jako ważne składniki semiotyczne, których aktorzy dnia codziennego używają do definiowania swych partykularnych stanowisk względem konstruowania granic i interakcji transgranicznych (Bürkner 2015). Mogą oni uczestniczyć w debatach politycznych i dyskursie publicznym dotyczącym migracji i przekraczania granic, jednakże bez konieczności angażowania się w projekt polityczny. Ostatnio zainteresowali się tym Nira Yuval-Davis z zespołem (Yuval-Davis i in. 2019). Przyjmując perspektywę studiów interdyscyplinarnych, zwrócili oni uwagę na fakt, że w praktyce dnia codziennego obywatelstwo i wyrafinowane kontrole graniczne łączą się z imaginacjami o prawowitej inkluzji/ekskluzji oraz naturalnej dystrybucji pozycji społecznych. Jako że w większości społeczeństw różne grupy obywateli i bezpaństwowców podlegają hierarchicznemu uszeregowaniu wynikającemu z polityki państwowej i prawa dotyczącego obywatelstwa, codzienne praktyki społeczne odzwierciedlają takie podziały społeczne i dodają kolejne osie nierówności społecznych. Granice polityczne i degradacja „obcych” pomagają w odtwarzaniu takiego typu pozycjonowania i przymuszają jednostki do jego zmiany lub poprawy w celu uzyskania inkluzji (Yuval-Davis i in. 2019). W przypadku każdej jednostki na znaczeniu zyskuje przynależność do określonej grupy społecznej lub instytucji, która gwarantuje bezpieczeństwo i uznanie. W ten sposób imaginacje przynależności „naturalnej” (na przykład do wspólnoty narodowej) dają jednostkom podstawę do tego, by w trybie codzienności definiować → „swoich” i „obcych” (Anthias 2016). Dostrzeżenie, że istnieją migranci, którzy przekraczają granicę bez zezwolenia, łatwo przekłada się tedy na szerzej podzielane wrażenie, iż migracja zasadniczo może być czymś problematycznym lub bezprawnym, wszak łamie ona zasadę przynależności „naturalnej”. Ta z kolei jest zagadnieniem ze sfery rządzenia: pomaga, w duchu dostosowania do norm państwa, odtwarzać szacunek dla granic i → reżimu granicznego oraz osadza go w praktyce dnia codziennego.

Imaginacje przestrzenne

Podczas gdy imaginacje społeczne tego typu, który opisano powyżej, odnoszą się do granicy jako zasady wewnętrznie porządkującej społeczeństwo (zob. van Houtum, van Naerssen 2002), kategoria imaginacji przestrzennych odwołuje się do zbiorowo podzielanych idei i przeświadczeń na temat relacji społeczno-przestrzennych (Davoudi 2018: 108), w szczególności na temat obszarów i wykluczających funkcji granic. Imaginacje przestrzenne ustanawiają zasadę, którą można określić jako zewnętrzną, a jednocześnie też wpływową. Odnosi się ona do ogólnych roszczeń dotyczących przynależności regionów, obszarów i lokalizacji do większych jednostek politycznych lub przestrzennych. „Co i kto przynależy do Europy?”, „Czy Ukraina odbudowała swoje stare więzy historyczne z Zachodem?”. Takie pytania zdominowały ostatnio debatę publiczną na temat Europejskiej Polityki Sąsiedztwa, wskrzeszając „zimnowojenną” geopolitykę i znaczenie UE jako nowego aktora geopolitycznego (Browning 2018; Nitoiu, Sus 2019). Imaginacje, które sugerują naturalny związek regionu lub aktora z państwem, organizacją ponadnarodową, blokiem politycznym lub sferą kulturową (z Zachodem), są nie tylko wskaźnikami rewitalizacji abstrakcyjnych idei typu „wspólnoty wyobrażone” (Anderson 2006). Mają one również poważne implikacje materialne, ponieważ uwydatniają granice fizyczne i poszczególne pojęcia odnoszące się do granic. Poprzez tę specyficzną kombinację elementów ideacyjnych i materialnych imaginacje przestrzenne zyskują na znaczeniu i użyteczności dla celów politycznych. Za ilustrację może tu służyć rzut oka na związek pomiędzy przesuwającymi się granicami i imaginacjami przestrzennymi podczas rozwijającego się kryzysu ukraińskiego w latach 2014–2015. Przed wybuchem tego kryzysu UE rozpoczęła okres intensywnego kształtowania relacji politycznych z jej wschodnim sąsiedztwem na drodze czegoś, co określane jest mianem „miękkiej geopolityki” Europejskiej Polityki Sąsiedztwa (EPS) (Browning, Joenniemi 2008). Podstawowa imaginacja przestrzenna odwoływała się do otaczającego Unię kręgu przyjaznych państw, które miały być do niej przyciągane za sprawą wielopoziomowej współpracy i finansowego wspierania odpowiednio dobranych projektów. Będące skutkiem tego Partnerstwo Wschodnie wywołało postawę polityczną łagodnego paternalizmu. Zmierzała ona ku uczynieniu instytucji funkcjonujących w państwach wschodnioeuropejskich kompatybilnymi ze standardami UE i ułatwieniu tym państwom przyszłej akcesji. Jednakże przez dłuższy czas nie złożono im konkretnych obietnic ani ofert. Imaginacja przestrzenna stworzona przez Unię miała odwoływać się do imperialnej strefy wpływów, włącznie z ideą kordonu sanitarnego wobec Rosji i jej sojuszników, czemu przyglądano się przez dekadę z rosnącą podejrzliwością (Nitoiu, Sus 2019).

W latach 2012 i 2013 na Ukrainie obserwowaliśmy ze strony tamtejszej opozycji politycznej rosnące żądania dotyczące zbliżenia z UE, a także – ze strony prorosyjskiego rządu Wiktora Janukowycza – opór przeciwko przyjęciu tych sugestii. Żądania te odbiły się echem wśród przedstawicieli UE, liderów państw i unijnych mediów, wzmacniając imaginację naturalnej bliskości Ukrainy względem UE, w duchu XIX- i XX-wiecznej historii czy też dopiero co ujawnionej przez młode pokolenie orientacji kulturowej na Zachód. W ciągu kilku miesięcy podstawowa imaginacja artykułowana przez UE przesunęła się od relacji bardziej zdystansowanej ku głębszej więzi. Odpowiadało to nadziejom protestujących na Ukrainie na integrację europejską i zachęciło ich do dalszego oporu wobec władzy (Baysha 2015), pośrednio przyczyniając się do ich coraz wyraźniejszego zaangażowania w walkę na kijowskim Majdanie (tamże). Skutkowało także, gdy Janukowycz został już odsunięty od władzy i gdy wybuchły walki pomiędzy paramilitarnymi grupami ze wschodniej i zachodniej Ukrainy, powszechnymi na forum unijnym głosami za szybkim zawarciem umowy stowarzyszeniowej z tym państwem. Ta imaginacja więzi była możliwa jedynie na tle wyobrażonego obniżenia wagi zewnętrznej granicy Unii, reprezentowanej przez granicę polsko-ukraińską. W rzeczy samej, wrażenie słabiej chronionej granicy skłaniało mieszkańców → pogranicza do intensyfikacji codziennych kontaktów transgranicznych i przemytu pomiędzy Polską a Ukrainą. W fazach wzmożenia walk osoby regularnie przekraczające granicę z Ukrainą wspierały zachodnioukraińskie oddziały paramilitarne, importując od nieoficjalnych dostawców z Polski wyposażenie wojskowe (Bürkner 2018). W ten sposób przestrzenna imaginacja Unii Europejskiej korespondowała z potoczną interpretacją, że oto ożywione zostały ważne powiązania z Zachodem.

Jednocześnie wywołana została druga imaginacja. Była to imaginacja wskrzeszonego wroga na wschodzie, symbolizowanego przez Rosję i osobę prezydenta Putina. Jego wola neoimperialnego rozszerzenia „swego” terytorium wydawała się widoczna podczas kryzysu krymskiego i „miękkiego” zajęcia półwyspu w 2014 roku. W całej Unii i za Atlantykiem wydarzenie to nie tylko pomogło ponownie napełnić treścią stare, zimnowojenne stereotypy, ale także czyniło z Ukrainy obszar zagrożony, który musiał być obroniony przez Zachód, w tym przez UE i NATO. Zachodnie sankcje wobec Rosji, eskalacja antyrosyjskiej retoryki ze strony unijnych liderów politycznych i większości mass mediów, jak również spekulacje na temat roli Ukrainy jako potencjalnego obszaru konfrontacji w ramach zbliżającego się konfliktu między Wschodem a Zachodem – wszystko to pogłębiało wrażenie rosnącej niepewności ontologicznej (Browning 2018), włącznie z przypuszczeniem, że granice „wewnątrz bloku” mogą nie być bezpieczne i powinny być wzmocnione. Podczas gdy ranga zachodniej granicy Ukrainy stopniowo spadała (na przykład za sprawą planów ustanowienia ruchu bezwizowego dla mieszkańców Ukrainy i ich późniejszego wprowadzenia w życie w 2017 roku), jej granicę wschodnią wyobrażano sobie jako bastion przeciw wrogim siłom zewnętrznym, który wymagał pilnego umocnienia.

W ten sposób całościową perspektywę zdominowały dwie imaginacje przestrzenne: Ukrainy jako naturalnej części Europy i UE oraz Ukrainy jako zagrożonego obszaru, wystawionego na wschodnią agresję. Ich współistnienie było możliwe jedynie na gruncie zmienionych ujęć granicy, które wpłynęły na odwrócenie znaczeń przypisywanych wschodniej i zachodniej granicy Ukrainy. W konsekwencji między 2014 a 2018 rokiem całkowicie zmienił się krajobraz pogranicza wzdłuż wschodnich obrzeży Unii. Zaczął on opisywać nie tylko wyłanianie się w Europie Środkowej nowego scenariusza geopolitycznego, ale także inne nastawienie UE wobec swego wschodniego sąsiedztwa. Działania w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa i jej kontynuatora, Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa, zostały czasowo (tj. do początków 2019 roku) przyhamowane, ujawniając nieformalne (oficjalnie nieogłoszone) memorandum (Crombois 2019). Jednocześnie zaczęły nasilać się żądania ustanowienia ściślejszych związków z Ukrainą i podjęcia wysiłków na rzecz jej przyspieszonej akcesji do UE, choć było jasne, że Ukraina nie będzie w stanie spełnić w krótkim czasie wymagań odnoszących się do acquis communautaire.

Wnioski

Imaginacje społeczne i przestrzenne nie są względem siebie tak odrębne, jak to się czasem wydaje. Imaginacje przestrzenne odnoszą się do normatywnych sposobów rozumienia ładu terytorialnego, które domagają się codziennego odtwarzania w celu ich pełnego włączenia w obręb dyskursów lokalnych, państwowych lub międzynarodowych. To właśnie połączenie imaginacji społecznych i przestrzennych tworzy swobodę działania dla czynników wpływu, które inicjują zmiany pojęć odnoszących się do granic politycznych, czy też dokonują fizycznej realizacji tych zmian. Przypadek Ukrainy pokazuje, jak zewnętrzne granice UE zostały na różnych poziomach tworzenia polityki i codziennej praktyki przygotowane do tego, by stać się granicami wewnętrznymi. Do przesunięcia tego doszło w zadziwiająco krótkim czasie. Raz ustanowione, owe zmienione koncepcje granic (często popularyzowane jako „pomocnicy” w dziele zbiorowego poszukiwania bezpieczeństwa ontologicznego) wzmocniły i uprawomocniły rzeczone imaginacje przestrzenne, za sprawą których same zostały stworzone. Ta zawiła zwrotność procesu konstruowania granic – oscylująca między polityką realizowaną odgórnie i codziennością, a także między zmieniającymi się koncepcjami granic i imaginacjami – ignoruje wcześniejsze podziały kategoryzacyjne. W szczególności ustanawia ona codzienność jako sferę wspierającą awans geopolityczny i zmieniającą krajobrazy przygraniczne. Implikacje tegoż dla stworzenia, działania i przekształcania imaginacji czekają na bardziej pogłębione badania empiryczne.

Z języka angielskiego tłumaczył Marcin Dębicki

Literatura polecana

Boudreau J.-A. (2016). Making new political spaces: Mobilizing spatial imaginaries, instrumentalizing spatial practices, and strategically using spatial tools. Environment and Planning A, 39(11): 2593–2611.
Brambilla Ch. (2015). Mobile Euro/African borderscapes: Migrant communities and shifting urban margins. W: A.-L. Amilhat Szary, F. Giraut (red.), Borderities and the Politics of Contemporary Mobile Borders (s. 138–154). London: Palgrave Macmillan.
Bürkner H.-J. (2017). Bordering, borderscapes, imaginaries: From constructivist to post- -structural perspectives. W: E. Opiłowska, Z. Kurcz, J. Roose (red.), Advances in Europe an Borderlands Studies. German and European Studies of the Willy Brandt Center at the Wrocław University 7 (s. 85–107). Baden-Baden: Nomos.
Bürkner H.-J., Scott J.W. (2019). Spatial imaginaries and selective in/visibility: Mediterranean neighbourhood and the European Union’s engagement with civil society after the ‘Arab Spring’. European Urban and Regional Studies, 26(1): 22–36.
Cuttitta P. (2014). ‘Borderizing’ the island: Setting and narratives of the Lampedusa ‘border play’. ACME: An International E-Journal for Critical Geographies, 13(2): 196–219.
Ferrer-Gallardo X., Albet-Mas A., Espineira K. (2015). The borderscape of Punta Tarifa: concurrent invisibilisation practices at Europe’s ultimate peninsula. Cultural Geographies, 22(3): 539–547.
Jessop B. (2012). Cultural Political Economy, Spatial Imaginaries, Regional Economic Dy – namics. CPERC Working Paper, 2012–02. Lancaster: Lancaster University.
Parker N., Vaughan-Williams N. (2009). Lines in the sand? Towards an agenda for critical border studies. Geopolitics, 14(3): 582–587.
Scott J.W., Brambilla Ch., Celata F., Coletti R., Bürkner H.-J., Ferrer-Gallardo X., Gabrielli L. (2018). Between crises and borders: Interventions on Mediterranean Neighbourhood and the salience of spatial imaginaries. Political Geography, 63: 174–184.
Vaughan-Williams N. (2012). Border Politics: The Limits of Sovereign Power. Edinburgh: Edinburgh University Press

Bibliografia:

Anderson B. (2006). Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. Revised edition. London – New York: Verso.
Anthias F. (2016). Interconnecting boundaries of identity and belonging and hierarchy-making within transnational mobility studies: Framing inequalities. „Current Sociology”, 64(2): 172–190.
Baysha O. (2015). Ukrainian Euromaidan: The exclusion of otherness in the name of progress. „European Journal of Cultural Studies”, 18(1): 3–18.
Brambilla Ch. (2015). Exploring the critical potential of the borderscapes concept. „Geopolitics”, 20(1): 14–34.
Brambilla Ch., Laine J., Scott J.W., Bocchi G. (2015). Introduction: Thinking, mapping, acting and living borders under contemporary globalisation. W: Ch. Brambilla, J. Laine, J.W. Scott, G. Bocchi (red.), Borderscaping: Imaginations and Practices of Border Making (s. 1–9). London: Ashgate.
Browning C.S. (2018). Geostrategies, geopolitics and ontological security in the Eastern neighbourhood: The European Union and the ‘new Cold War’. „Political Geography”, 62: 106–115.
Browning C.S., Joenniemi P. (2008). Geostrategies of the European Neighbourhood Policy. „European Journal of International Relations”, 14(3): 519–551.
Bürkner H.-J. (2015). Beyond constructivism: Europeanisation and bordering under the impact of power and imaginaries. W: Ch. Brambilla, J. Laine, J.W. Scott, G. Bocchi (red.), Borderscaping: Imaginations and Practices of Border Making (s. 27–40). London: Ashgate.
Bürkner H.-J. (2018). Decivilised ants and disquiet at European borders: scaling, geopolitics and everyday bordering. W: J. Laine, I. Liikanen, J. Scott (red.), Post-Cold War Borders: Reframing Political Space in Eastern Europe (s. 35–53). London: Routledge.
Crombois J. (2019). The Eastern Partnership: Geopolitics and policy inertia. „European View”, 18(1): 89–96.
Davoudi S. (2018). Imagination and spatial imaginaries: a conceptual framework. „Town Planning Review”, 89(2): 97–119.
Houtum H. van, Naerssen T. van (2002). Bordering, ordering, and othering. „Journal of Economic and Social Geography”, 93(2): 125–136.
Jessop B. (2013). Recovered imaginaries, imagined recoveries: a cultural political economy of crisis construals and crisis-management in the North Atlantic Financial Crisis. W: M. Benner (red.), Before and Beyond the Global Economic Crisis: Economics, Politics and Settlement (s. 234–254). Cheltenham: Edward Elgar.
Newman D. (2006). Borders and bordering: Towards an interdisciplinary dialogue. „European Journal of Social Theory”, 9(2): 171–186.
Nitoiu C., Sus M. (2019). Introduction: The rise of geopolitics in the EU’s approach in its Eastern Neighbourhood. „Geopolitics”, 24(1): 1–19.
Sum N.-L., Jessop B. (2013). Towards a Cultural Political Economy: Putting Culture in its Place in Political Economy. Cheltenham – Northampton: Edward Elgar.
Wetzstein S. (2013). Globalising economic governance, political projects and spatial imaginaries – insights from four Australasian cities. „Geographical Research”, 51(1): 71–84.
Wetzstein S., Le Heron R. (2010). Regional economic policy ‘in-the-making’: Imaginaries, political projects and institutions for Auckland’s economic transformation. „Environment and Planning”, 42(8): 1902–1924.
Yuval-Davis N., Wemyss G., Cassidy K. (2019). Bordering. Cambridge: Polity Press.