Euromiasta

W niniejszym opracowaniu hasło euromiasta możemy potraktować dwojako. Pierwsze ujęcie odnosi się do charakterystyki wybranych struktur współpracy międzynarodowej i integracji w Europie w zakresie współpracy samorządowej i terytorialnej, czego przykładem mogą być takie instytucje, jak stowarzyszenie Eurocities (ang. Eurocities network) czy Rada Gmin i Regionów Europy (ang. Council of European Municipalities and Regions). Drugie podejście skoncentrowane jest wokół problematyki → pogranicza i procesów zachodzących na jego terenie, powiązane jest z zagadnieniami transgranicznymi i powstającymi od lat dziewięćdziesiątych XX w. → euroregionami. W tym ujęciu panuje większa swoboda i różnorodność terminologiczna, widoczna zarówno w literaturze przedmiotu, jak i w samoidentyfikacji konkretnych podmiotów.

Można uznać, iż oba te podejścia charakteryzują pojęcie euromiasta z różnych perspektyw: jako formę zinstytucjonalizowanej współpracy sieci jednostek terytorialnych oraz jako → współpracę transgraniczną pod szyldem euromiast w oparciu o potrzeby mieszkańców miast lokujących się na pograniczach. Analizując badane zjawisko nie można pominąć żadnego ze wskazanych ujęć.

Pierwsze ujęcie – euromiasto w kontekście procesów integracji europejskiej

Eurocities network to sposób współpracy przede wszystkim miast europejskich w ramach określonej struktury instytucjonalnej i rozbudowywanej sieci miast. Tak rozumiane eurocities to efekt wcześniejszych działań na rzecz integracji i kształtowania → polityki regionalnej oraz koncentrowanie aktywności wokół istotnych problemów Unii Europejskiej. Eurocities to stowarzyszenie, które zrzesza władze lokalne ponad 140 miast (członkowie pełni) z 30 europejskich państw (całkowita liczba to 186 łącznie z miastami z krajów spoza Unii Europejskiej – członkami stowarzyszonymi). Stowarzyszenie zostało założone w 1986 r. z inicjatywy sześciu miast (Barcelona, Birmingham, Frankfurt nad Menem, Lyon, Mediolan oraz Rotterdam). Członkami sieci Eurocities są przedstawiciele władz samorządowych większych miast europejskich. Warunkiem członkostwa jest spełnianie funkcji ważnego centrum regionalnego o znaczeniu ponadnarodowym oraz liczba mieszkańców powyżej 250 tys. Do podstawowych celów stowarzyszenia zalicza się działania zmierzające do poszerzania sieci pomiędzy głównymi miastami Europy oraz władzami lokalnymi w Europie. W oficjalnych źródłach ¹ za podstawowe cele uznaje się:

promowanie i reprezentowanie wspólnych interesów Eurocities w procesach konsultacyjnych i decyzyjnych instytucji Unii Europejskiej;
reprezentowanie interesów wzajemnych w ramach wszelkich obszarów i kwestii związanych z instytucjami Unii Europejskiej;
rozpowszechnianie informacji i organizowanie konferencji, konwencji, seminariów, zgromadzeń i spotkań;
poszukiwanie funduszy i subsydiów na rzecz Eurocities.

Organizacja prac przebiega w ramach forów tematycznych i w skupionych wokół nich grupach roboczych. Obecnie działania koncentrują się w ośmiu forach: kultury, gospodarki, środowiska, społeczeństwa wiedzy, mobilności, spraw społecznych, zarządzania miastem oraz współpracy ².

Członkami stowarzyszenia jest jedenaście polskich miast: Białystok, Bydgoszcz, Gdańsk, Katowice, Lublin, Łódź, Poznań, Rzeszów, Szczecin, Warszawa, Wrocław ³.

Innym ciałem koncentrującym swe działania na rzecz integracji i aktywizacji w ramach struktur europejskich (bez określenia euromiasto/eurocities) jest Rada Gmin i Regionów Europy (ang. Council of European Municipalities and Regions, CEMR). Rada Gmin i Regionów Europy została założona w 1951 roku przez grupę burmistrzów z Europy. Jest najstarszym i największym stowarzyszeniem zrzeszającym samorządy lokalne i regionalne z 50 krajowych stowarzyszeń miast, gmin i regionów z 39 krajów europejskich. Jest częścią światowej organizacji miast i gmin – United Cities and Local Governments (UCLG). Jej głównym celem jest promocja silnej, zjednoczonej Europy opartej na samorządach lokalnych i regionalnych, w której decyzje są podejmowane jak najbliżej obywateli. Rada Gmin i Regionów Europy działa na rzecz lokalnych i regionalnych samorządów i demokracji. Na czele CEMR stoi przewodniczący i jego zastępcy, wybierani spośród przedstawicieli samorządów na okres trzech lat. Głównym organem zarządzającym jest Komitet Polityczny. Uchwala on budżet i roczny plan pracy, decyduje o kursach polityki i przyjęciu nowych członków. Składa się z przedstawicieli samorządów nominowanych przez krajowe stowarzyszenia władz lokalnych i regionalnych. Za wdrażanie postanowień Komitetu Politycznego odpowiada Biuro Wykonawcze. Raz na trzy lata odbywają się zgromadzenia ogólne. Uczestniczą w nich setki samorządowców europejskich, a obrady dotyczą kluczowych dla samorządów kwestii ⁴.

Drugie ujęcie – różne koncepcje i idee euromiasta w kontekście procesów transgranicznych

Umieszczenie zagadnienia euromiast w obszarze procesów zachodzących na → pograniczach ma swoje uzasadnienie zarówno w literaturze przedmiotu (por. Leśniak 2004; Makaro 2009; Kaczmarek 2001), jak i strategiach współpracy podejmowanych przez miasta ulokowane w pasie granic państwowych.

Idee euromiasta w tym ujęciu sięgają do powojennych procesów integracji europejskiej na nowych pograniczach Europy. Procesy te mają swe odzwierciedlenie także w budowaniu nowych instytucji. I tak w 1971 r. na pograniczu niemiecko-holenderskim powstało Stowarzyszenie Europejskich Regionów Granicznych (na obszarze pierwszego związku transgranicznego Euregio, który powstał w 1958 r. i od którego wzięto nazwę euroregion). Zrzesza ono europejskie regiony graniczne i transgraniczne (→ euroregiony), stanowiąc ich reprezentację wobec innych organizacji międzynarodowych i struktur Unii Europejskiej, a zarazem płaszczyznę współpracy i wymiany doświadczeń – stowarzyszenie ściśle współpracuje m.in. z Radą Europy. Jego członkowie pochodzą zarówno z wewnętrznych, jak i zewnętrznych granic Unii Europejskiej.

Ulokowanie euromiast na pograniczach nierzadko łączy się z kategorią → miast podzielonych, dla których ich powojenna historia może stać się początkiem budowania swoistych projektów/idei euromiast (w zależności od czynników politycznych, uwarunkowań prawno-administracyjnych czy wreszcie czynników społeczno-kulturowych). Jak wskazują Radosław Zenderowski i Monika Brzezińska: „sam fakt miast podzielonych granicą państwową w Europie stanowi wyzwanie dla architektów integracji europejskiej po zakończeniu II wojny światowej oraz w okresie po zimnej wojnie” (Zenderowski, Brzezińska 2014: 164). Choć, jak wskazują cytowani autorzy, proces ten uwarunkowany wydarzeniami politycznymi miał miejsce w Europie znacznie wcześniej – od zmierzchu porządku feudalnego, poprzez konsekwencje polityczne wojen napoleońskich, powstanie nowego ładu w Europie po I wojnie światowej, aż po procesy reborderyzacji i powstawanie nowych miast podzielonych po II wojnie światowej. Jarosław Jańczak wskazuje natomiast, iż ostatnia fala tych procesów miała miejsce po upadku Związku Radzieckiego i po zakończeniu działań wojennych w Jugosławii (Jańczak 2013: 266–267). Według informacji podanych przez Magdalenę Leśniak na europejskich granicach na początku XXI w. istniały 32 euromiasta ( Leśniak 2004: 125), choć w literaturze przedmiotu pojawiają się one także pod innymi nazwami. Ich liczba ulega zmianie ze względu na dynamikę procesów współpracy transgranicznej.

Dla odróżnienia tego ujęcia od przedstawionej koncepcji eurocities, zarówno w odniesieniu do sieci miast, jak i Rady Gmin i Regionów Europy, warto tu wskazać na funkcjonowanie idei euromiasta właśnie na obszarze rozwiniętej współpracy transgranicznej. Odwołując się do propozycji Marianny Grety i Teresy Kostrzewy-Zielińskiej (2010), można traktować idee przygranicznych euromiast jako naturalny efekt euroregionalizacji, która sama wyrasta ze współpracy transgranicznej. Idea → euroregionu jest tu o tyle istotna, że w Polsce wdrażanie idei euromiast obserwujemy przede wszystkim w miastach euroregionów lokujących się na zachodniej granicy. Euroregiony, stanowiące rozwinięty sposób współpracy transgranicznej, stają się obszarem tworzenia idei euromiast. Propozycja autorek wskazuje na następującą zależność: z transgranicznej współpracy rodzi się współpraca tzw. → miast podzielonych. W ramach współpracy na pograniczach rodzą się euroregiony, w ich obrębie rodzą się zaś idee euromiast. „I tak jak euroregiony są wyższym stadium współpracy transgranicznej, tak też euromiasta są wyższym stadium więzi i współpracy miast podzielonych” ( Greta, Kostrzewa-Zielińska 2010: 551). Takie rozumienie, mimo iż zawęża samo pojęcie w stosunku do sieci miast Eurocities, pozwala uchwycić ideę euromiasta jako ściśle związaną z procesami zachodzącymi na pograniczach w ramach już istniejących struktur tej współpracy – szczególnie euroregionów, które powstały w reakcji na ograniczenia gospodarcze, instytucjonalne i polityczne przed 1989 rokiem. W ten sposób poszukiwano możliwości skuteczniejszej współpracy i wykorzystania własnych zasobów: kapitału społecznego, zasobów terytorialnych, zasobów gospodarczych i kulturowych. Nie bez znaczenia były także czynniki historyczne – na tych terenach, gdzie powstawały euroregiony, ludność miała często tragiczne doświadczenia historyczne (por. Kościuch, Poźniak 2012: 61).

Przykłady euromiast na zachodnim pograniczu Polski: Zgorzelec-Görlitz, GubinGuben, Słubice-Frankfurt n. Odrą, skupiają w sobie cechy kilku typologii miast: graniczne miasta bliźniacze, miasta podzielone, oraz w swych strategiach współpracy polsko-niemieckiej tworzą własne odmiany idei euromiasta na granicy. Wszystkie także ulokowane są w ramach struktur euroregionalnych.

W prezentowanych przykładach obserwujemy proces budowania marki miast w oparciu o ideę euromiasta – w różnych wariantach tej koncepcji. Działania te umacniają jednocześnie proces tworzenia wspólnej → tożsamości transgranicznej. To także efektywniejszy sposób pozyskiwania środków na różnorodne wspólne inicjatywy, realizowane głównie w ramach struktur euroregionów, a odnoszące się do konkretnych potrzeb mieszkańców tych miast. Owa różnorodność przejawia się także w stosowanej terminologii: euromiasto, euro-miasto, euro miasto, Europa-Miasto czy Euro-Miasto ⁵.

I tak np. Zgorzelec-Görlitz tworzą koncepcję Europa-Miasta. Droga do sformalizowania tej koncepcji determinowana była także różnorakimi procesami politycznymi i historycznymi. Jak wskazują autorzy informacji na oficjalnej polsko-niemieckiej stronie projektu:

Zgorzelec i Görlitz należą do niewielkiej grupy miast europejskich, które w symboliczny sposób reprezentują historię Europy: podział po II wojnie światowej, powolne zbliżenie, zamknięcie granic i intensywne wspólne działania od czasu przemian politycznych w 1989/1990 roku. W 1991 r. została podpisana umowa o partnerstwie pomiędzy Görlitz a Zgorzelcem. W jej wyniku wykonano wiele małych i dużych kroków na różnych szczeblach politycznych ⁶.

5 maja 1998 r. Görlitz i Zgorzelec proklamowały utworzenie wspólnego Europa- -Miasta. „Sama idea Europa-Miasto narodziła się jako wspólny projekt zgłoszony do konkursu ogłoszonego przez Federalne Ministerstwo Edukacji i Badań Naukowych, a dedykowanego niemieckim miastom” ( Trzop 2006: 317). Projekt Europa-Miasto był pewną ideą, która przełożyła się na konkretne działania polityczne, gospodarcze i kulturalne. Wśród najważniejszych osiągnięć można wskazać odbudowę Mostu Staromiejskiego (2003–2004), możliwość nauki w Augustum-Annen-Gymnasium w Görlitz w dwunarodowych i dwujęzycznych klasach (od 2005 r.), budowę Parku Mostów – codziennej, wspólnej przestrzeni dla mieszkańców Zgorzelca i Görlitz ⁷. Wymienione przedsięwzięcia, określane przez samych mieszkańców i władze jako kamienie milowe, uzupełniane są także drobniejszymi projektami i działaniami.

Projekt Europa-Miasto Zgorzelec-Görlitz to już marka sama w sobie, szyld, pod którym przyznawane są wyróżnienia. To między innymi tytuł honorowy „Zasłużony dla Europa-Miasta Zgorzelec-Görlitz”, przyznawany od 2005 r., oraz „Międzynarodowa Nagroda Mostu” (der Internationale Brückepreis), początkowo przyznawana przez miasto Görlitz, a od 2001 roku wspólnie przez Europa-Miasto Zgorzelec-Görlitz.

Za burmistrzem Zgorzelca Rafałem Groniczem można wskazać, iż:

[…] wdrażanie idei Europa-Miasto to długi i żmudny proces, być może niemożliwy całkowicie do zrealizowania. Do urzeczywistnienia idei jednego miasta w sensie administracyjnym wciąż jeszcze nam daleko. Tu na przeszkodzie stoi polityka i nie wiadomo, czy kiedykolwiek uda nam się złamać tę barierę ⁸.

Następne dwa miasta z obszaru polsko-niemieckiego pogranicza – miasta podzielone Gubin i Guben tworzą euromiasto Gubin-Guben (tu należy zaznaczyć, iż w literaturze przedmiotu, jak i na oficjalnych stronach projektu nie obowiązuje jedna pisownia: mamy zatem Euro-Miasto, euromiasto, euro miasto ⁹, por. Makaro 2009; Kaczmarek 2001; Grablewska 2012). W maju 1996 r. rady obydwu miast przyjęły uchwały o opracowaniu wspólnej „Koncepcji struktury przestrzennej Euro-Miasta Gubin-Guben”, która weszła w życie w 1998 r. (choć na oficjalnej stronie w nazwie dokumentu mamy określenie „euro miasto Guben-Gubin” ¹⁰). Projekt euromiasta został zaprezentowany na światowej wystawie Expo 2000 w Hanowerze (Makaro 2009: 74–76). Już w samej idei powołania euromiasta pojawia się odwołanie do Doppelstadt – nawiązującego do rozwiązań architektonicznych Guben sprzed II wojny światowej (por. Kaczmarek 2011). Deklarowanym celem było przywrócenie świetności miasta jako spójnej całości urbanistycznej – była to przewodnia idea tego transgranicznego planu rozwoju miast. Z dzisiejszej perspektywy można powiedzieć, iż główna myśl rozwoju miasta, opartego na stworzeniu dwóch centrów z położeniem nacisku na wspólną rewaloryzację miejskiego układu kompozycyjno-funkcjonalnego, została zrealizowana. Dzięki tym działaniom zniesiono utrzymującą się przez lata granicę urbanistyczną (por. Dolińska i in. 2018). Dla utrwalenia wypracowanej przez lata współpracy realizowany jest projekt „Dwa Ratusze – jedno Euromiasto” (w ramach programu UE INTERREG VA Brandenburgia–Polska 2014–2020). Jak czytamy na oficjalnej stronie projektu:

Efektem ma być stworzenie sieci współpracy partnerów społecznych, gospodarczych i publicznych w celu zapewnienia trwałej integracji Euro miasta Guben-Gubin. Dzięki interakcji pomiędzy gospodarką, administracją i mieszkańcami dojdzie do pokonania barier mentalnych, językowych i społeczno- -kulturowych. Projekt służy poprawie współpracy na płaszczyźnie administracji obu miast, a także pomiędzy mieszkańcami we wszystkich aspektach życia publicznego. Ponadto projekt służy realizacji wspólnych działań w ramach wspólnej promocji gospodarczej obu miast ¹¹.

Działania te zostały zakończone w marcu 2020 roku.

Najbardziej utopijną wersją realizacji idei euromiasta na pograniczu jest Słubfurt. Słubfurt to koncepcja inna niż prezentowane powyżej. Niemiecki Frankfurt i polskie Słubice to dwa miasta leżące po przeciwległych brzegach Odry. Przed 1945 r. tworzyły jeden organizm miejski. Podczas wspólnego posiedzenia parlamentów obu miast Frankfurt nad Odrą oraz Słubice połączyły się dnia 8 listopada 1999 r. w jedno miasto Słubfurt. Nowa nazwa składa się z pierwszej sylaby nazwy Słubice i z drugiej sylaby nazwy Frankfurt. Sama idea zrodziła się w głowie artysty Michaela Kurzwelly’ego, który założył w 2002 roku obywatelskie stowarzyszenie Słubfurt. Intencją pomysłodawcy było stworzenie „takiego obszaru pomiędzy” – przestrzeni, w której mieszkańcy nie czuliby się obco, przestrzeni wspólnej i oswojonej ( Kulczyńska 2011: 164). Słubfurt ma swój kod pocztowy, swoją gazetę i swoje dwujęzyczne kartki pocztowe. Działa w nim prawdziwa rada miejska, która urzeczywistnia pragnienie części mieszkańców po obu stronach rzeki, by budować wspólną przyszłość. Na pomysł wyborów wpadli studenci niemiecko-polskiego Uniwersytetu Europejskiego Viadrina. Informacje o projektach, przede wszystkim o charakterze kulturalnym i społecznym, można znaleźć w źródłach internetowych ¹². Poza marką Słubfurt wspólne projekty realizowane są pod szyldem Dwumiasta. Wśród zrealizowanych działań są między innymi: projekt „Międzygminna współpraca w Europejskim Dwumieście” (realizowany od 01.11.2010 do 30.06.2014), projekt „Europejskie modelowe miasto współpracy transgranicznej Słubice & Frankfurt nad Odrą” (realizowany od 01.04.2017 do 31.12.2019) czy działania w zakresie kontynuacji projektu „Kształcenie przez całe życie w Dwumieście: 2015–2018” ¹³. Dla obu miast, a zwłaszcza dla Frankfurtu nad Odrą, wyzwaniem ostatnich lat staje się także problem uchodźców i imigrantów. Za ciekawą inicjatywę należy zatem uznać powołanie komunalnego ośrodka integracyjnego we Frankfurcie nad Odrą. To odpowiedź zarówno na proces starzenia się i wyludniania Brandenburgii, jak też na potrzebę skutecznej pomocy kierowanej do przybywających imigrantów, w tym także Polaków ¹⁴.

Euromiasto – różnorodność funkcji

Charakteryzując dwa ujęcia idei euromiasta, należy wskazać także na różne funkcje realizowane w tych dwóch odmiennych perspektywach.

W pierwszym ujęciu – eurocities jako sieć miast – nacisk położony jest na funkcje związane z pogłębianiem procesów integracji europejskiej, z uwzględnieniem roli sieci miast i innych przytoczonych organizacji skupiających jednostki samorządu terytorialnego w konfrontacji z instytucjami unijnymi. Tak pojmowana sieć pozwala wypracowywać dobre i sprawdzone praktyki skutecznego działania. Jest także platformą pozyskiwania środków i wdrażania wytycznych unijnych w różnych obszarach życia. Przynależność do tej sieci dla przedstawicieli władz polskich miast zrzeszonych ma także aspekt prestiżowy i marketingowy.

W drugim ujęciu – koncepcje i idee euromiasta w kontekście procesów transgranicznych – euromiasta to obszary, które w sposób symboliczny łączą w jednej przestrzeni dwa odmienne kulturowo, językowo i mentalnie narody. Autorzy podkreślają ich funkcję integracyjną i analizują procesy dyfuzji społeczno-kulturowej i → transferu kulturowego. Na polskim pograniczu idea euromiasta, obecna od końca lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, bazuje na potencjale integracji kulturalnej, turystycznej, budowaniu lub modernizowaniu infrastruktury miejskiej w odniesieniu do dwóch partnerów, którymi są miasta przygraniczne (miasta podzielone). W przytoczonych przykładach funkcje te są realizowane w obszarach, których dotyczą, z różnym natężeniem. Najpełniej ujawniają się w projekcie Europa-Miasto Zgorzelec-Görlitz (obecnie obowiązująca nazwa to Europa-Miasto Zgorzelec-Görlitz 20+).

Przykłady innych tak ujętych euromiast (na pograniczu szwedzko-fińskim Eurocity Haparanda-Tornio; na pograniczu holendersko-niemieckim Kerkrade i Herzogenrath; Strasburg-Kehl ulokowane na granicy francusko-niemieckiej, por. Kulczyńska 2011: 162) wskazują na bardziej praktyczne cele, związane z nowoczesną koncepcją rozwoju miast, wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju czy odpowiadania na rzeczywiste problemy społeczne. Zasad tych nie można realizować bez kooperacji przy opracowywaniu wspólnych celów i planów – po to, by np. unikać powielania infrastruktury, co w efekcie ma prowadzić do poprawienia jakości życia mieszkańców. Widoczne to jest np. w miastach europejskich na Półwyspie Iberyjskim. Takie analizy rozwiązań w eurocity na pograniczu portugalsko-hiszpańskim w Chaves-Verín oraz w baskijskim eurocity Bayonne-San Sebastian opisują badacze Rui Alexandre Castanho, José Manuel Naranjo Gómez i Joanna Kurowska-Pysz (2019: 13).

Można zatem traktować projekty/idee euromiast jako narzędzie marketingowe, markę stworzoną wokół atrakcyjności granicy (por. Makaro 2009). To także kolejny krok we współpracy instytucjonalnej osadzonej już w strukturach euroregionalnych (zgodnie z propozycją schematu Grety i Kostrzewy-Zielińskiej). Powoływane inicjatywy służą zazwyczaj rozwiązywaniu problemów mieszkańców konkretnych miast przygranicznych. Problemem pozostają nadal procesy, które próbowali uchwycić socjologowie zajmujący się badaniami → pogranicza – dyfuzja kultury, żywiołowe przejmowanie wzorów, przenikanie kultur, transmisja kultury

Bibliografia:

Castanho R.A., Gómez J.M.N., Kurowska-Pysz J. (2019). How to reach the Eurocities? A retrospective review of the evolution dynamics of urban planning and management on the Iberian peninsula territories. „Sustainability – Open Access Journal”, 11(3): 1–23.
Dolińska K., Niedźwiecka-Iwańczak N., Makaro J. (2018). Cud pogranicza? Zgorzelczanie, gubinianie i słubiczanie o życiu w miastach podzielonych. Kraków: Nomos.
Grablewska A. (2012). Realizacja koncepcji euromiasta Gubin – Guben próbą zacieśnienia współpracy na rzecz rozwoju polsko-niemieckiego pogranicza. „Rocznik Lubuski”, 38(1): 215–227.
Greta M., Kostrzewa-Zielińska T. (2010). Euromiasta w polskich euroregionach zachodniego pogranicza i ich wpływ na możliwości rozwojowe lokalnej przedsiębiorczości transgranicznej. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Ekonomiczne Problemy Usług”, 50: 551–560.
Jańczak J. (2011). Graniczne miasta bliźniacze jako przykład zmiany modelu polsko-niemieckiej współpracy granicznej po 2004 roku. W: J. Jańczak, M. Musiał-Karg (red.), Granice wewnętrzne i zewnętrzne Unii Europejskiej. Pomiędzy otwartością a izolacją (s. 85–99). Poznań: Wydawnictwo Naukowe WNPiD UAM.
Jańczak J. (2013). Integracja i dezintegracja w Europie Środkowej. „Graniczne miasta bliźniacze” jako laboratoria współpracy transgranicznej. „Rocznik Integracji Europejskiej”, 7: 265–279.
Kaczmarek J. (2001). Europamiasto Gubin-Guben – model zjednoczonej Europy? W: J. Leszkowicz-Baczyński (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej – kontynuacje i wyzwania (t. 2, s. 369–379). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Kaczmarek J. (2011). Gubin i Guben – miasta na pograniczu. Socjologiczne studium sąsiedztwa. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Kościuch B., Poźniak A. (2012). Euroregiony a współpraca zagraniczna jednostek samorządu terytorialnego. „Białostockie Studia Prawnicze”, 12: 57–66.
Kulczyńska K. (2011). Słubfurt – idea euromiasta na pograniczu polsko-niemieckim. W: J. Słodczyk, M. Śmigielska (red.), „Studia Miejskie. Tom 4. Procesy urbanizacji i ich uwarunkowania na początku XXI wieku” (s. 161–169). Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Leśniak M. (2004). Europa-miasta na polskiej granicy zachodniej – uwarunkowania i wizje rozwoju. W: J. Słodczyk (red.), Rozwój miast i zarządzanie gospodarką miejską (s. 125–138). Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Makaro J. (2009). Euromiasto: atrakcyjny szyld czy urzeczywistnianie się roli transgraniczności. W: Z. Kurcz, A. Sakson (red.), Polskie transgranicza (s. 71–88). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Trzop B. (2006). Projekt Europa-Miasto Zgorzelec-Görlitz – wizja rozwoju do 2030 roku. W: Ż. Leszkowicz-Baczyńska (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej: nowe pogranicza? (s. 307–318). Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe.
Zenderowski R., Brzezińska M. (2014). Miasta podzielone granicą państwową w nowych państwach członkowskich UE: od separacji do integracji. „Pogranicze. Polish Borderlands Studies”, 2(2): 164–183.

Por. http://www.eurocities.eu (dostęp: 02.11.2019). ↩︎
Szczegółowy zakres zadań i grupy robocze opisane są na stronie: http: //www.eurocities.eu/ eurocities/forums. ↩︎
Liczba miast stowarzyszonych oczywiście nie jest stała – i tak np. z końcem 2012 r. z Eurocities wystąpił Kraków. ↩︎
Por. https://www.ccre.org (dostęp: 02.11.2019). ↩︎
Ta różnorodność zapisu terminu wskazuje nie tylko na terminologiczny chaos, ale jest także niezgodna z obowiązującymi zasadami pisowni. ↩︎
https://www.europa-miasto.eu/Geschichte.html (dostęp: 02.11.2019). ↩︎
Więcej informacji o zrealizowanych projektach i przedsięwzięciach na stronie: https://www. europa-miasto.eu/Meilensteine.html (dostęp: 05.11.2019). ↩︎
https://www.europa-miasto.eu/Geschichte.html (dostęp: 02.11.2019). ↩︎
Opisywane zjawisko jest także widoczne w informacjach dostępnych na oficjalnych stronach internetowych, por. https://www.guben-gubin.eu/pl/euromiasto-guben-gubin.html (dostęp: 04.11.2019). ↩︎
Por. https://www.guben-gubin.eu/pl/euromiasto-guben-gubin.html (dostęp: 04.11.2019). ↩︎
https://www.guben-gubin.eu/pl/euromiasto-guben-gubin/o-projekcie-dwa-ratusze-jedno-euromiasto.html (dostęp: 4.11.2019). ↩︎
Np. http://www.slubfurt.net/informacjonen/o-slubfurcie-ueber-slubfurt/ (dostęp: 04.11.2019). ↩︎
https://www.frankfurt-oder.de/B%C3%BCrger/Verwaltung-Politik/S-322-ubicko-FrankfurckieCentrum-Kooperacji?La=9 (dostęp: 04.11.2019). ↩︎
Więcej informacji na temat działania ośrodka na stronie: https://www.dw.com/pl/dla-uchod% – C5%BAc%C3%B3w-i-polskich-imigrant%C3%B3w-o%C5%9Brodek-we-frankfurcie-nad-odr% – C4%85/a-48465418 (dostęp: 04.11.2019). ↩︎