Reżim graniczny

Pojęcie reżimu granicznego jest bezpośrednio związane z definicją → granicy. Jak podkreślają badacze, granicy nie można zdefiniować w sposób jednoznaczny. Wynika to z jej wielowymiarowego charakteru, odmiennego postrzegania przez aktorów, jak również interdyscyplinarnego charakteru studiów granicznych. David Newman (2011) definiuje granice jako konstrukty społeczno-polityczne, wyznaczające zasięg oddziaływania władzy i porządkujące relacje społeczne. Definicja ta bezpośrednio odwołuje się do podstawowej funkcji granicy, jaką jest ochrona suwerenności kraju. Kluczową, a zarazem pierwotną rolą granic państwowych jest konstruowanie barier (Moraczewska 2008). Granice jako instytucje (O’Dowd 2002) wyznaczają zakres możliwych działań i wyborów w formie prawnych reguł, statutów oraz umów (Sagan 2017).

Granice charakteryzują się zmiennością funkcji i stopnia przenikalności. Powodów tej zmienności poszukiwać można m.in. w postępującej globalizacji i europeizacji. Jak zauważają Vladimir Kolosov i Marek Więckowski (2018), integracja europejska jest głównym czynnikiem zmieniającym funkcje granic wewnętrznych i zewnętrznych UE, głęboko modyfikując ich znaczenie symboliczne i społeczno-polityczne.

Granice państwowe, aby mogły pełnić swoje funkcje, muszą być odpowiednio zarządzane. Jak podaje Anna Moraczewska (2015: 236–237):

[…] zarządzanie granicą ma za cel zwiększenie efektywności jej funkcjonowania, a tym samym zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego państwa. Zarządzanie nie może być traktowane jako akt, ale jako proces, który stale ewoluuje i jest odpowiedzią na pojawiające się wyzwania i możliwości radzenia sobie z nimi.

System kontroli regulujący zachowania na granicach określany jest jako reżim graniczny (Berg, Ehin 2006). Granice są zaś urządzeniami oddzielającymi pożądany transgraniczny ruch osobowy od tego niepożądanego (Moll 2016). Jak stwierdza Jason Ackleson (2011), badania nad reżimami granicznymi pozbawione są podstaw teoretycznych. W literaturze przedmiotu znajdujemy niepełne informacje na temat definiowania i analizowania reżimów granicznych. Autor zauważa, że prowadzone aktualnie badania nadmiernie związane są z wąskimi perspektywami poszczególnych dyscyplin badawczych lub ograniczają się do omawiania konkretnych studiów przypadku. W związku z tym wypracowanie teorii reżimów granicznych jest utrudnione.

W najprostszy sposób reżim graniczny można zdefiniować jako pewną regulację, system, ustalony plan, który pozwala określić funkcje granic. Na reżim graniczny składają się takie elementy, jak: władza, idee, interesy, aktorzy i instytucje (Ackleson 2011). Reżim kreowany jest przez decydentów politycznych (Berg, Ehin 2006). Role pozostałych aktorów są ograniczone i wtórne.

W dobie globalizacji i europeizacji funkcjonowanie reżimu nie zależy wyłącznie od jednego szczebla zarządzania. Granice są zarządzane wielopoziomowo (ang. multilevel governance). Jak podkreślają Eiki Berg i Piret Ehin (tamże: 53): „reżim graniczny jest rozproszony pionowo i poziomo, odzwierciedla interesy, postrzeganie, normy, zasady i procedury na różnych poziomach władzy (ponadkrajowej, narodowej, lokalnej) i w różnych sektorach polityki”.

Obowiązujące na świecie reżimy graniczne są zróżnicowane (Berg, Ehin 2006). Wynika to z oddziaływania na granice niejednorodnych czynników, spośród których za najistotniejsze uznać można (Trojanowska-Strzęboszewska 2018):

postępującą globalizację i reakcję państw na ten proces;
zjawisko integracji regionalnej;
wzrost zagrożeń terrorystycznych i ich powiązanie z kryzysem migracyjnym.

Autorka podkreśla, że procesy te wzajemnie się nie wykluczają, a wręcz nakładają, co wymaga stosowania odpowiednich strategii kontroli granic.

Reżimy graniczne ewoluują w czasie. Od początku lat dziewięćdziesiątych XX w. dążono do zwiększania stopnia przenikalności granic, próbując stworzyć świat bez granic (ang. borderless world) ¹ (Agnew 2003). Postępująca globalizacja, powstanie Wspólnoty Europejskiej i poszerzenie jej o nowe państwa członkowskie, jak również podpisanie Północnoamerykańskiego Układu o Wolnym Handlu (NAFTA) zwiastowały zmianę w relacjach geopolitycznych na świecie oraz liberalizację funkcji granicy jako bariery w wielu jej wymiarach (m.in. gospodarczym i formalno-prawnym). Niemniej pewne wydarzenia na świecie zmusiły polityków do zmiany zarządzania granicami i ponownego ich wzmacniania (rebordering; → bordering, debordering, rebordering) (Opioła 2018). Niewątpliwie największy wpływ na zmianę obowiązujących reżimów granicznych miały: terroryzm, przestępczość zorganizowana, handel ludźmi oraz nielegalna migracja (Trubalska 2017).

Jak zauważa Robert Borkowski (2016: 39), „terroryzm uważany jest dziś powszechnie za największe zagrożenie bezpieczeństwa wewnętrznego współczesnych państw”. Częstotliwość ataków terrorystycznych i ich skala globalna (m.in. w Tokio w 1995 r., w Moskwie w 1999 r., w Nowym Jorku i Waszyngtonie w 2001 r., w Madrycie w 2004 r., w Osetii Północnej w 2004 r., w Londynie w 2005 r., w Bombaju w 2008 r., w Paryżu w 2015 r., w Brukseli, Stambule i Nicei w 2016 r., w Londynie w 2017 r.) wpływają na obowiązujące reżimy graniczne.

Na przykład bezpieczeństwo granicy Stanów Zjednoczonych – po ataku na World Trade Center 11 września 2001 r. – zwiększano poprzez fizyczną jej ochronę (m.in. budowę muru na granicy amerykańsko-meksykańskiej oraz barier dla pojazdów chcących przekroczyć granicę) oraz rozwój technologii granicznej (np. wprowadzenie systemu US-VISIT zbierającego dane biometryczne osób przekraczających granicę) (Ackleson 2011). Ponadto władze centralne podjęły współpracę z Kanadą i Meksykiem w zakresie ochrony granic państwowych, jak również wprowadzono ekstraterytorializację granic, która miała rozszerzyć strefę bezpieczeństwa (Cesarz 2016).

Kolejne zamachy terrorystyczne zwiększały aktywność prewencyjną, która dostrzegalna była na terenie Europy. Jednym z działań było podpisanie w maju 2005 r. konwencji z Prüm (tzw. Schengen III), której podstawowym założeniem było pogłębianie → współpracy transgranicznej, w szczególności w dziedzinie walki z terroryzmem, przestępczością transgraniczną i nielegalną imigracją (Balawajder 2017). Traktat ten podpisało siedem państw członkowskich UE (Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja, Niemcy, Hiszpania i Austria). Ponadto powołano koordynatora ds. zwalczania terroryzmu oraz utworzono Europejską Agencję Zarządzania Współpracą Operacyjną na Zewnętrznych Granicach Unii Europejskiej (Frontex) (Łuczkowska 2016). Na początku 2016 r. otwarto w Europolu Europejskie Centrum ds. Zwalczania Terroryzmu (ECTC), stanowiące platformę wymiany danych i współpracy dotyczącej monitorowania zagranicznych bojowników terrorystycznych (tamże). Wymienione działania są efektem zwiększania bezpieczeństwa państw członkowskich Wspólnoty oraz spełniania oczekiwań obywateli UE w zakresie walki z terroryzmem. Jak wynika z sondażu Eurobarometr, zleconego przez Parlament Europejski, Europejczycy obawiają się ataków terrorystycznych: 40% respondentów ocenia ryzyko wystąpienia zamachu terrorystycznego jako wysokie. W opinii badanych jednym z trzech najistotniejszych sposobów walki z terroryzmem jest wzmacnianie kontroli na zewnętrznych granicach UE (39% respondentów) (Eurobarometr 2016).

Reżimy graniczne zmieniane są również pod wpływem masowej migracji ludności. Jak podaje Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji (2018), liczba międzynarodowych migrantów systematycznie wzrasta. Organizacja ta szacuje, że w 2017 roku na świecie było ok. 260 mln migrantów, którzy stanowili ok. 3,4% ogółu ludności. W związku z tym Komisja Europejska wraz z państwami członkowskimi podejmują działania mające na celu ograniczenie negatywnych skutków kryzysu migracyjnego, będącego efektem napływu migrantów o nieuregulowanym statusie prawnym z Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu. Władze Kolumbii i Brazylii zmagają się z masowym przekraczaniem granicy przez Wenezuelczyków, którzy uciekają przed kryzysem gospodarczym wywołanym nieodpowiednimi rządami Nicolása Maduro.

Masowe migracje spowodowały, że niektóre granice zostały wyposażone w asortyment typowy dla „twardych granic” (Trojanowska-Strzęboszewska 2018). Dobrym przykładem w tym względzie była decyzja premiera Węgier o budowie ogrodzenia na granicach węgiersko-serbskiej oraz węgiersko-chorwackiej, utrudniającego emigrantom o nieuregulowanym statusie prawnym dostęp do krajów unijnych. Wart nadmienienia jest fakt, że rozwiązanie to nie zlikwidowało problemu napływu migrantów, jedynie rozproszyło ich drogi migracji (Jones i in. 2017). Podobne rozwiązania stosowane w innych krajach również nie do końca spełniają swoją funkcję.

Działania, których celem jest selekcja ruchu granicznego, prowadzone są w ramach teichopolityki (ang. teichopolitics). Jest to typ polityki, której zadaniem jest ograniczenie ruchu transgranicznego, z zamiarem usunięcia tego niepożądanego. Teichopolityka jest powiązana z pojęciami biopolityki i biowładzy (ang. biopower). Polityka ta polega nie tylko na budowaniu murów i ogrodzeń na liniach granicznych, ale obejmuje swym działaniem również inne instrumenty ochrony granic, takie jak środki administracyjne oraz wsparcie militarne (Rosière, Jones 2012). Fizyczne bariery na granicach są chętnie stosowane przez polityków, bowiem zwiększają czytelność granic w przestrzeni. Nie do końca jednak spełniają swoją funkcję, a ich wpływ na wzrost śmiertelności wśród osób próbujących je przekroczyć lub ominąć powoduje, że są one oceniane jako instrumenty niehumanitarne, stosowane do kontroli ruchu granicznego (Nail 2013).

Reżimy graniczne na granicach Unii Europejskiej

Unia Europejska, ze względu na szczególną specyfikę organizacji, próbuje łączyć bezpieczeństwo granic z nieograniczoną mobilnością obywateli Wspólnoty. Polityka UE w tym zakresie skupia się głównie na działaniach, których celem jest zapobieganie niedozwolonemu przekraczaniu zewnętrznej granicy Wspólnoty. Funkcje wewnętrznych granic Unii Europejskiej pełnią takie systemy, jak: System Informacyjny Schengen drugiej generacji (SIS II) oraz System Informacji Wizowej (VIS) (Ackleson 2011). Jason Ackleson (tamże) słusznie zauważa, że wykreowane zostały granice nowego typu, a stwierdzenie, że kontrola wewnątrz UE nie istnieje, jest błędne. Tworzenie e-granic jest jednym z działań podejmowanych w ramach polityki kształtowania inteligentnych granic (ang. smart border), mających za zadanie zwiększenie efektywności kontroli granicznych (Rosière, Jones 2012).

Za ochronę zewnętrznych granic unijnych odpowiada Straż Graniczna. Natomiast zarządzaniem i koordynacją współpracy operacyjnej, jak również pomocą w zakresie kontroli granicznych zajmuje się Europejska Straż Graniczna i Przybrzeżna oraz Europejska Agencja Straży Granicznej i Przybrzeżnej (tzw. Nowy Frontex) (Balawajder 2018).

Szczególną odpowiedzialność za kontrolę granic unijnych ponoszą państwa „pierwszej linii”, gdyż granica państwowa jako granica zewnętrzna nie jest już tylko granicą pojedynczego państwa, ale całej UE / strefy Schengen. Jednocześnie państwa „drugiej linii” są zobowiązane wspomagać te pierwsze w celu zapewnienia bezpieczeństwa na całym „obszarze bez granic” (Szachoń-Pszenny 2018: 60).

Zasady działalności Straży Granicznej określa Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 9 marca 2006 r., ustanawiające unijny kodeks zasad regulujących przepływ osób przez granice (tzw. kodeks graniczny → Schengen). Zgodnie z tym rozporządzeniem Straż Graniczna oznacza „każdego funkcjonariusza publicznego wyznaczonego zgodnie z prawem krajowym do pełnienia obowiązków służbowych na przejściu granicznym lub na odcinku granicy, lub w bezpośrednim sąsiedztwie tej granicy, który realizuje zgodnie z niniejszym rozporządzeniem i prawem krajowym zadania w zakresie kontroli granicznej” (Rozporządzenie 2016/399). Do podstawowych celów kontroli granicznych zaliczyć należy: „zwalczanie nielegalnej imigracji i handlu ludźmi oraz zapobieganie wszelkim zagrożeniom dla bezpieczeństwa wewnętrznego, porządku publicznego, zdrowia publicznego i stosunków międzynarodowych państw członkowskich” (Grochowski 2011: 54). System ochrony zewnętrznych granic UE oparty jest na dwóch różnych metodach działania. Jedną z nich jest fizyczna ochrona granic, polegająca na kontroli ruchu na przejściach granicznych i patrolowaniu granicy. Drugą jest praca rozpoznawcza i prewencyjna prowadzona w oddaleniu od zewnętrznych granic UE (Grochowski 2011).

Polityka → sekurytyzacji granic unijnych prowadzona jest poprzez „zwielokrotnienie i deterytorializację kontroli granicznych” (Trojanowska-Strzęboszewska 2018: 96). Działania te realizowane są poprzez eksternalizację (ang. outsourcing) kontroli granicznych, czyli przekazanie zadań dotychczas wykonywanych wyłącznie przez służby graniczne aktorom niepublicznym (Moll 2016). W celu zwiększenia funkcji bariery formalno-prawnej kontrole prowadzone są nie tylko na przejściach granicznych, ale na całym terytorium Wspólnoty, umożliwia to szybką reakcję i wykrycie imigrantów o nieuregulowanym statusie prawnym (Trojanowska-Strzęboszewska 2018).

Potrzebę intensywnej ochrony zewnętrznych granic UE potwierdzają środki finansowe wydatkowane przez UE na ich wzmacnianie. Na ten cel w latach 2014–2020 Unia Europejska przeznaczyła ok. 4 mld euro (EU Policies 2019). Z sondażu UE wynika, że wzmacnianie funkcji obronnej zewnętrznych granic UE jest jednym z głównych zadań stawianych strukturom unijnym przez obywateli państw członkowskich. Według 69% respondentów Wspólnota Europejska powinna bardziej interweniować w sprawie ochrony zewnętrznych granic (Eurobarometr 2018).

W celu sprawniejszej kontroli granicznej UE wprowadziła reżim wizowy, który jest jednym z elementów tworzących z granicy zewnętrznej UE barierę w wymiarze formalnoprawnym. W 2018 r. wydano 14,2 mln wiz schengeńskich. Dla porównania w 2013 r. kraje członkowskie UE wydały nieco ponad 16 mln wiz (Visa Policy 2019). Unia Europejska wydaje wizy wjazdu jednokrotnego i wielokrotnego. Dla niektórych państw wizy te zostały zniesione. Dobrym przykładem w tym względzie jest brak konieczności starania się o wizy schengeńskie przez obywateli Ukrainy. Niewątpliwie działanie to było efektem pozytywnych relacji unijno-ukraińskich i wsparcia Ukraińców w czasach kryzysu militarnego na terenie ich państwa. Obowiązek wizowy jest instrumentem utrudniającym przekraczanie granic unijnych. Badania przeprowadzone przez Zelala Özdemira i Ayşe Güneş Ayatę (2018) dowiodły, że dla obywateli Turcji wizy schengeńskie są swoistego rodzaju „ścianą z papieru” (ang. paper wall), która dzieli ludzi na Europejczyków i na nie-Europejczyków ². Z uwagi na to, że Turcja stara się o przyjęcie do Wspólnoty Europejskiej, oddalająca się wizja bycia członkiem UE budzi wśród Turków pewne rozgoryczenie, znajdujące odzwierciedlenie w tego typu metaforach.

Instrumentem unijnym, znoszącym obowiązek wizowy, jest możliwość wprowadzania przez kraje, których granica jest jednocześnie zewnętrzną granicą Wspólnoty, → małego ruchu granicznego (MRG). MRG zezwala na ruch bezwizowy mieszkańcom stref przygranicznych, zamieszkującym obszar znajdujący się nie dalej niż 30 km (w szczególnych przypadkach 50 km) od granicy (Rozporządzenie nr 1931/2006). Liberalizacja reżimu wizowego poprzez umożliwianie przekraczania granicy w ramach małego ruchu granicznego pozwala na kształtowanie regionów transgranicznych na obszarach rozdzielonych zewnętrzną granicą UE. Tym samym MRG jest niezwykle istotnym instrumentem ułatwiającym codzienne życie na → pograniczu (Sagan i in. 2018).

Relacje pomiędzy krajami sąsiadującymi z Unią Europejską a krajami członkowskimi odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu reżimu granicznego. Analiza przeprowadzona przez Berga i Ehin (2006) dowodzi, że na zewnętrznych granicach Unii Europejskiej funkcjonują odmienne reżimy graniczne. Dobrym przykładem są granice polsko-rosyjska i polsko-ukraińska. Granica Polski z obwodem kaliningradzkim z racji militarnego charakteru enklawy oraz niezwykle skomplikowanych relacji na szczeblu Polska–Rosja–UE stanowi przykład linii granicznej, na której reżim oparty jest na → sekurytyzacji granicy. Z kolei reżim na granicy polsko-ukraińskiej jest łagodniejszy. Dowodzi tego choćby większa stabilność obowiązującego reżimu granicznego, jak i zniesienie w 2017 r. obowiązku wizowego wobec obywateli Ukrainy. Przykłady te pozwalają zobrazować funkcjonowanie zewnętrznych granic UE. Pomimo prób podejmowanych przez Wspólnotę w celu ujednolicenia reżimów na zewnętrznych granicach relacje sąsiedzkie oraz decyzje polityczne władz krajowych przyczyniają się do tworzenia zróżnicowanych reżimów. Pozwala to na wnioskowanie, że każda granica posiada swoją specyfikę, która wymaga od decydentów politycznych kreowania unikatowych reżimów, uwzględniających potrzeby wielu aktorów.

Uwarunkowania geograficzne zewnętrznych granic UE dodatkowo utrudniają zarządzanie nimi. Dobrego przykładu w tym względzie dostarczają wyspy greckie zlokalizowane w pobliżu Turcji (np. Kos, Samos) oraz eksklawy hiszpańskie na terytorium Maroka (Ceuta i Melilla). Granice tych terenów z racji ich położenia geograficznego odgrywają szczególną rolę względem krajów członkowskich UE, jednakże zarządzanie nimi jest niezwykle trudne (Balawajder 2018). Słabość ochrony zewnętrznych granic Wspólnoty oddzielających państwa UE od krajów masowej emigracji motywowanej sytuacją polityczną bądź ekonomiczną jest najczęściej wskazywanym problemem w kontekście granic unijnych.

Podsumowując, można stwierdzić, że rozważania na temat reżimów granicznych nie są chętnie podejmowane przez badaczy w ramach studiów nad granicami. Tematyka ta stawia przed naukowcami wyzwanie rozwoju podstaw teoretycznych oraz prowadzenia analiz obowiązujących reżimów. Wart podkreślenia jest fakt, że nie obowiązuje jeden reżim graniczny na świecie, a nawet w obrębie zewnętrznych granic Unii Europejskiej odnotować można mnogość funkcjonujących reżimów. Ponadto, reżim nie występuje wyłącznie na granicy fizycznej. „Kontrole graniczne wykonywane są wszędzie, w rzeczywistości fizycznej i wirtualnej, różnicując ludzi według szeregu kategorii, a nie tylko z uwagi na ich przynależność państwową” (Trojanowska-Strzęboszewska 2018: 99). Reżim graniczny charakteryzuje się znaczącą dynamiką w czasie. Na jego kształt oddziałują konkretne wydarzenia, wywierające na decydentach presję zaostrzania lub łagodzenia obowiązujących reżimów. Wpływ na reżim graniczny ma wielu aktorów, spośród których najistotniejsze są władze centralne. W kontekście granic Wspólnoty Europejskiej wiodące jest wielopoziomowe zarządzanie zewnętrznymi granicami UE. Współdziałanie jednostek szczebla unijnego (m.in. Frontex, Europejska Sieć Patroli, Rabit, Eurosur), krajowego oraz subpaństwowego umożliwia efektywne zarządzanie granicami, niejednorodnymi pod względem stopnia narażenia i rodzaju zagrożenia (Moraczewska 2015; Balawajder 2018).

Bibliografia:

Ackleson J. (2011). The emerging politics of border management: policy and research considerations. W: D. Wastl-Walter (red.), The Ashgate Research Companion to Border Studies (s. 245–261). Farnham: Ashgate.
Agnew J.A. (2003). A World that Knows no Boundaries? The Geopolitics of Globalization and the Myth of a Borderless World. CIBR Working Papers in Border Studies. Belfast: Queen’s University.
Balawajder G. (2017). Instytucja granic zewnętrznych Unii Europejskiej a zapewnienie bezpieczeństwa państw członkowskich w warunkach współczesnego kryzysu migracyjnego. „Pogranicze. Polish Borderlands Studies”, 5(3): 201–223.
Balawajder G. (2018). Instytucjonalny wymiar ochrony granic zewnętrznych Unii Europejskiej w kontekście bezpieczeństwa państw członkowskich. „Pogranicze. Polish Borderlands Studies”, 6(1): 77–101.
Berg E., Ehin P. (2006). What kind of border regime is in the making? Towards a differentiated and uneven border strategy. „Cooperation and Conflict: Journal of the Nordic International Studies Association”, 41(1): 53–71.
Borkowski R. (2016). Kontrterroryzm i antyterroryzm (aspekty teoretyczne i praktyczne). „Bezpieczeństwo. Teoria i praktyka”, 3: 39–49.
Cesarz M. (2016). Czy powstanie amerykańska strefa Schengen? Unijny i amerykański system zarządzania granicami – uwagi na tle porównawczym. W: J. Juchnowski, P. Turczyński, R. Wiszniowski (red.), Europa. Idee, koncepcje, rzeczywistość. Księga dedykowana profesorowi Wiesławowi Bokajle (s. 345–360). Kraków: Libron – Filip Lohner.
EU Policies (2019). Protection of EU External Borders. Brussels: European Parliament.
Eurobarometr (2016). Europejczycy w 2016 r.: Wyobrażenia i oczekiwania, walka z terroryzmem i radykalizacją postaw. Bruksela: Biuro Analiz Parlamentu Europejskiego.
Eurobarometr (2018). Delivering on Europe. Citizens’ Views on Current and Future EU Action. Bruksela: Biuro Analiz Parlamentu Europejskiego.
Grochowski L. (2011). Straż Graniczna w aspekcie układu z Schengen. „Zeszyty Naukowe WSOWL”, 3(161): 45–60.
Jones R., Johnson C., Brown W., Popescu G., Pallister-Wilkins P., Mountz A., Gilbert E. (2017). Interventions on the state of sovereignty at the border. „Political Geography”, 59: 1–10.
Kolosov V., Więckowski M. (2018). Border changes in Central and Eastern Europe: an introduction. Geographia Polonica, 91(1): 5–16.
Łuczkowska M. (2016). Działania Unii Europejskiej w zakresie zwalczania terroryzmu. „Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego”, 10(2): 124–133.
Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji (2018). https://migrationdataportal.org/?i=stock_abs_&t=2017 (dostęp: 14.07.2019).
Moll Ł. (2016). To nie my przekroczyliśmy granicę, to ona przecięła nas. Biopolityka europejskiego reżimu migracyjnego. „Praktyka Teoretyczna”, 3(21): 18–53.
Moraczewska A. (2008). Transformacja funkcji granic Polski. Lublin: UMCS.
Moraczewska A. (2015). Zintegrowane zarządzanie granicami zewnętrznymi państw członkowskich Unii Europejskiej jako model multi-level governance. W: J. Ruszkowski, L. Wojnicz (red.), Multi-governance w Unii Europejskiej (s. 235–247). Szczecin – Warszawa: Instytut Politologii i Europeistyki Uniwersytetu Szczecińskiego, Instytut Europeistyki Uniwersytetu Warszawskiego.
Nail T. (2013). The crossroads of power: Michel Focault and the US/Mexico border wall. „Focault Studies”, 15: 110–128.
Newman D. (2011). Contemporary research agendas in border studies: an overview. W: D. Wastl-Walter (red.), The Ashgate Research Companion to Border Studies (s. 33–47). Farnham: Ashgate.
O’Dowd L. (2002). The changing significance of European Borders. „Regional and Federal Studies”, 12(4): 13–36.
Opioła W.(2018). Bardziej podzieleni niż kiedykolwiek. O murach granicznych w XXI wieku (wstęp do numeru drugiego). „Pogranicze. Polish Borderlands Studies”, 6(2): 79–82.
Özdemir Z., Ayata A.G. (2018). Dynamics of exclusion and everyday bordering through Schengen visas. „Political Geography”, 66: 180–188.
Rosière S., Jones R. (2012). Teichopolitics: Re-considering globalization through the role of walls and fences. „Geopolitics”, 17(1): 217–234.
Rozporządzenie nr 2016/399 Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) z dnia 9 marca 2016 r. w sprawie unijnego kodeksu zasad regulujących przepływ osób przez granice (kodeks graniczny Schengen). (Dz.Urz. UE z 2016 r. L 77).
Rozporządzenie nr 1931/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 2006 r. ustanawiające przepisy dotyczące małego ruchu granicznego na zewnętrznych granicach lądowych państw członkowskich i zmieniające postanowienia Konwencji z Schengen. (Dz.Urz. UE z 2006 r. L 405).
Rumford C. (2006). Theorizing borders. „European Journal of Social Theory”, 9(2): 155–169.
Sagan I. (2017). Miasto. Nowa kwestia i nowa polityka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Sagan I., Kolosov V., Studzińska D., Zotova M., Sebentsov A., Nowicka K. (2018). The local border traffic zone experiment as an instrument of cross-border integration: The case of Polish-Russian borderland. „Geographia Polonica”, 91(1): 95–112.
Szachoń-Pszenny A. (2018). Granice strefy Schengen a granice Unii Europejskiej – uwarunkowania normatywne. „Pogranicze. Polish Borderlands Studies”, 6(1): 51–75.
Trojanowska-Strzęboszewska M. (2018). Strategie kontroli granicznych – uwarunkowania zmian oraz ich wpływ na naturę współczesnych granic. „Pogranicze. Polish Borderlands Studies”, 6(2): 83–102.
Trubalska J. (2017). Wielowymiarowe zarządzanie granicami zewnętrznymi Unii Europejskiej. „Przegląd Geopolityczny”, 19: 104–113.
Visa Policy (2019). https://ec.europa.eu/home-affairs/what-we-do/policies/borders-and-visas/visa-policy_en (dostęp: 14.07.2019).

Przypisy:

Proces ten nie obejmował wszystkich granic. ↩︎
Autorzy przeprowadzili w 2015 r. serię 15 wywiadów z osobami tureckiego pochodzenia, ubiegającymi się o wizę schengeńską w agencji wizowej w Ankarze. Badanych pytano o „ich” granicę: jak postrzegają granicę i jakie są ich doświadczenia w jej przekraczaniu. ↩︎