Skalowanie a granice

Rosnąca liczba badań społecznych dotyczących granic państwowych oraz skali geograficznych wpisuje się w czas zintensyfikowanej oraz zróżnicowanej mobilności pomiędzy terytoriami państwowymi. Dla lepszego zrozumienia aktorów, infrastruktury oraz rezultatów tych mobilności cenne jest bliższe przyjrzenie się sposobom ograniczania oraz skalowania przestrzeni. Podzielane jest przekonanie, że zarówno skale geograficzne, jak i granice państwowe nie są wiecznymi, uprzednio zdefiniowanymi strukturami. Wręcz przeciwnie, są one postrzegane jako dynamiczne procesy in situ, w które jest zaangażowany szeroki wachlarz aktorów i strategii. → Granice i skale przyciągały uwagę badaczy już w latach osiemdziesiątych XX w., kiedy to rozpoczęło się ich nasilone redefiniowanie oraz przeorganizowywanie. Skala geograficzna stała się jednym z kluczowych pojęć służących interpretacji tego, jak globalizacja przedefiniowuje to, co „państwowe”, oraz czyni priorytetem to, co „miejskie” i „regionalne”. Najczęściej jest używana, by pokazać, jak w odmiennych warunkach empirycznych, pod wpływem globalizacji, ulegają zmianie obszary metropolitalne pod względem sprawowania władzy, ekonomii, stylu życia, tożsamości itd. Obszary przygraniczne (→ pogranicza), jako przedmiot badań naukowych, pozwalają jednak na przyjęcie alternatywnego i lepiej ugruntowanego punktu widzenia, umożliwiającego zrozumienie, że w globalizacji chodzi o zmianę hierarchii skali, tak że centralność skali państwowej nie jest już oczywista. Tym samym zaskakuje dopiero niedawne zoperacjonalizowanie pojęcia skali geograficznej w interdyscyplinarnych studiach nad granicami. Celem tego tekstu jest, po pierwsze, usystematyzowanie operacjonalizacji pojęcia skali w europejskich studiach nad granicami; po drugie, wskazanie, do opisu których procesów, zachodzących na europejskich obszarach przygranicznych, wykorzystuje się pojęcie tworzenia granic (→ bordering), a do których pojęcie skalowania; po trzecie, zasugerowanie, dla jakich celów badawczych operacjonalizacja pojęcia skali może być przydatna w studiach nad granicami.

Systematyczna instytucjonalizacja granic jest nieodzowną cechą formacji współczesnych państw narodowych (→ granice a państwo narodowe) oraz ogólniej – procesu modernizacji. Określanie suwerenności państwa narodowego, dystrybuowanie władzy na świecie i egzekwowanie kontroli nad obywatelami zakładają szczególną konstrukcję geografii. Porządek przestrzenno-czasowy nacjonalizacji przedefiniował relację pomiędzy „tu i teraz” i szerzej: pomiędzy doświadczaniem czasu i przestrzeni. Czas i przestrzeń zostały upowszechnione i jako kategorie uniwersalne włączone do codziennego życia (Friedland, Boden 1994). Projekty tworzenia narodu zakładały wykształcenie profesjonalistów (historyków, kartografów, językoznawców itd.), którzy zawsze byli związani ze specyficzną przestrzenią i przez to postrzegali granice i naród przez pryzmat terytorium. Doprowadziło to do przyznania pierwszeństwa oraz uniwersalizacji skali państwowej w każdym aspekcie ludzkiej działalności w XX wieku, a zwłaszcza po II wojnie światowej (Meyer i in. 1997).

Z tej perspektywy Unia Europejska (UE) jest we współczesnej Europie formacją nowego rodzaju skali, która opiera się na alternatywnych sposobach konstruowania i ograniczania przestrzeni. Jest często interpretowana jako nowy tryb relacji pomiędzy przestrzenią a społeczeństwem – „pierwsza prawdziwie postmodernistyczna, międzynarodowa forma polityczna” (Ruggie 1993: 140) – oraz jako europejska odpowiedź na szersze zmiany w relacjach pomiędzy narodowym, globalnym i lokalnym poziomem. Strategia rozwoju przestrzennego UE (użytkowania gruntów, planowania przestrzennego regionalnego i miejskiego) opiera się na integracji społecznej i ekonomicznej, co czyni z jej wewnętrznych granic coraz mniejsze przeszkody oraz pielęgnuje rozwijające się, dwustronne relacje i współzależności pomiędzy miastami i regionami Unii (ESDP 1999: 13). Osłabianie granic wewnętrznych Unii oraz wzmacnianie jej granic zewnętrznych to dwa powiązane ze sobą procesy, zachodzące w ramach jednej restrukturyzacji skali. Ta restrukturyzacja tworzy wspólną przestrzeń społeczną i ekonomiczną Unii i tym samym przetasowuje relacje pomiędzy różnymi formami organizacji społeczno- -przestrzennej, czyniąc z miejskich aglomeracji oraz regionów (a nie z państw narodowych) kluczowe miejsca wewnętrznej współpracy i konkurencji oraz strategiczne miejsca konkurencji dla całej Europy.

Zatem granice wewnętrzne i zewnętrzne UE są konstytutywne dla obecnych tendencji wytwarzania skali. Instytucja granicy państwowej wyraża zmianę w relacjach pomiędzy dwoma lub wieloma państwami, podzielonymi tą czy inną granicą w ramach Unii Europejskiej, oraz w szerszych relacjach pomiędzy jednostkami przestrzennymi o różnych skalach. W tym kontekście ramy europejskich państw narodowych są nadal nieodłączne od wyznaczania granic (jako wyjątkowego przypadku skalowania) europejskiej przestrzeni geograficznej. Z tego powodu wielu badaczy postulowało bliższe przyjrzenie się granicom europejskim w kategoriach konceptualnych jako kluczowym lokalizacjom wytwarzania skali oraz rekonfiguracji UE. Poniżej skupiam się na czterech relatywnie nowych, symptomatycznych próbach operacjonalizacji pojęcia skali geograficznej, mających na celu wyjaśnienie zmian granic zainicjowanych przez UE oraz ich skutków.

Pierwszą taką charakterystyczną próbą jest argumentacja przedstawiona przez Coreya M. Johnsona, który badał wpływ projektów ponadgranicznych na geografię UE. Johnson twierdzi, że kapitalizacja regionów transgranicznych jest trendem wyróżniającym się w ramach globalnej restrukturyzacji społeczno-przestrzennej, jej nowych form konkurencji oraz szczebli zarządzania. Lokalni i regionalni urzędnicy z obszarów granicznych byli pierwszymi, którzy musieli się nauczyć pozyskiwania oraz wykorzystywania funduszy UE, a zatem musieli uwewnętrznić globalnie indukowane międzynarodowe myślenie i orientację (Johnson 2009: 186). Skupienie się na współpracy ponadgranicznej przebiegającej w takich okolicznościach umożliwia analizę „skali wymiany i interakcji”, które są charakterystyczne dla Unii Europejskiej. Johnson proponuje termin „europolityki skali” (tamże: 178), który sugeruje, że „polityka skali”, obecna w strefach transgranicznych UE, często mija się z początkowymi zamiarami ogólnej polityki regionalnej UE (→ polityka regionalna) i musi zostać skonkretyzowana przy użyciu terminów „skali ponadgranicznej” (tamże: 187) bądź „skali transgranicznej” (tamże: 188).

Hans-Joachim Bürkner wykorzystuje w podobny sposób pojęcie skali, aby pokazać, jak lokalni aktorzy przepracowują warunki graniczne dla swoich własnych interesów i w ten sposób adaptują do warunków miejscowych początkowe, hierarchiczne cele UE dotyczące współpracy ponadgranicznej. Bada on proces integracji transgranicznej oraz tworzenia sieci, przyglądając się aktorom transgranicznych czynności przez pryzmat „zróżnicowania skali” oraz „rozprzestrzenienia się skalowania” we współpracy transgranicznej (Bürkner 2019: 75). Wykorzystuje też kategorię mikroskali, aby scharakteryzować te procesy raczej za pomocą relacji horyzontalnych niż wertykalnych (tamże: 79–80). Bürkner próbuje wzmocnić empirycznie i rozwinąć „podejścia płaskiej ontologii do skalowania” (2019: 79) poprzez skupianie się na „oddolnej, analitycznej rekonstrukcji praktyk skalowania” (tamże: 82). Podsumowując ustalenia Bürknera, w przypadku publicznych, zinstytucjonalizowanych projektów → współpracy transgranicznej skale (miejska, krajowa, UE) są relatywnie stałymi bytami. Natomiast w przypadku nieformalnych, prywatnych projektów transgranicznych – powinno się dodać: neoliberalnych, opartych na „wizji autonomicznej akcji pragmatycznej, która może zjednoczyć Wschód i Zachód” (tamże: 76), takich jak prywatne przedszkola językowe – skale są „ułożone w niehierarchiczny, relacyjny sposób” (tamże: 75).

Juraj Buzalka także posługuje się kategorią skali, aby zobrazować proces komercjalizacji warunków transgranicznych poprzez „wielokulturowe projekty rozwojowe”. Buzalka przede wszystkim pokazuje, że UE-25 jako specyficzna konfiguracja skali prowadzi do marketingu turystycznego wybranej etniczności – Ukraińców w Przemyślu, w polsko-ukraińskiej strefie granicznej. Dla niego przeskalowanie oznacza uczynienie z danej grupy etnicznej atrakcji i za pomocą nowo ustalonych regulacji UE-25, które pielęgnują → wielokulturowość oraz komercjalizację środowiska miejskiego w strefach granicznych. Jak pisze Buzalka (2009: 382), „etniczność jest przeskalowana z codziennej formy praktyki społecznej, możliwej do zaobserwowania wśród sąsiadów czy na targu, w politycznie dominującą identyfikację grupową, która ma na celu przyciągnąć turystów i inwestorów do południowo-wschodniej Polski”. Jest to godna uwagi interpretacja etniczności w nurcie konstruktywistycznej geografii społecznej: „etniczność to doświadczenie oraz perspektywa na świat, które są nieustannie przeskalowywane przez produkcję, dystrybucję i konsumpcję kultury ukształtowanej przez historycznie zmieniającą się pozycję danego regionu w światowej ekonomii” (tamże: 377). W takim ujęciu trudno jest jednak odróżnić kategorię przeskalowania od szerszej kategorii zmiany społecznej. Skupienie się na odgórnych, hierarchicznych procesach skalowania w strefach granicznych sprawia, że podejście Buzalki jest bliskie ujęciu proponowanemu przez Johnsona.

Robert Kaiser i Elena Nikiforova, podobnie jak Buzalka, używają pojęcia skali do badania dynamiki transgranicznych tożsamości. Rozwijają oni w tym celu pojęcie „pozycji skali” (Kaiser, Nikiforova 2008: 541, 2006), które jest uzupełnione szerszym pojęciem „polityki skali” oraz terminem metodologicznym „mowy skali”. Dla Kaisera i Nikiforovej tereny przygraniczne są wyjątkowe, ponieważ są one „przestrzeniami stawania się, gdzie aktorzy reprezentujący wielorakie postawy skali angażują się w ponowne zrelacjonowanie oraz wprowadzenie w życie miejsca i tożsamości” (Kaiser, Nikiforova 2006: 940). Ich podejście jest bliskie stanowisku Bürknera, gdyż promuje rozumienie skali poza hierarchią (miejską, regionalną, państwową, światową): „pogranicze służy jako miejsce wieloskalarnej bliskości – strefa kontestacji oraz przestrzeń stawania się i łączenia – w której wewnętrzność i zewnętrzność miejsca oraz tożsamość są interaktywnie i iteracyjnie opowiadane i odtwarzane” (tamże: 951). Jest to bardzo konstruktywistyczne ujęcie, konceptualizujące granicę jako zbiór narracji (→ narracje o granicy), który wyznacza parametry miejsca i tożsamości (tamże: 936).

Wszystkie pokrótce przedstawione podejścia bardzo dobrze pokazują, że badania społeczne nad obszarami granicznymi mogłyby dużo zyskać, gdyby dane z badań były zbierane i interpretowane w ramach teorii społecznego wytwarzania skali. Johnson wysuwa argument, iż taka procedura pomogłaby w przestudiowaniu społeczno-przestrzennej złożoności generowanej przez instytucje UE. Według Bürknera pojęcie skali może pomóc uchwycić rozbieżność pomiędzy odgórnymi i oddolnymi strategiami integracji transgranicznej. Buzalka pokazuje, jak nowe geografie regulacji i dystrybucji środków, a także towarzysząca im semioza, przedefiniowują relacje pomiędzy określonymi grupami (etnicznymi) a szerzej ujętym społeczeństwem. Kaiser i Nikiforova podkreślają, że przyjęcie perspektywy społecznego wytwarzania skali geograficznej rzuci światło na granice jako byty wprowadzane w życie w sposób praktyczny przez aktorów i narratorów, a także umożliwi krytykę zreifikowanego pojęcia granic państwowych jako tylko ograniczających linii. Wszystkie te podejścia podzielają postrzeganie skalowania w obszarach przygranicznych jako procesu napędzanego przez działające podmioty. Chociaż zestawienie kategorii tworzenia granic (ang. bordering) i skalowania tworzy potencjalnie dobrą przestrzeń do zbierania oraz interpretacji danych, to brakuje porozumienia w kwestii tego, jak połączyć te dwie kategorie podczas budowania argumentacji. Czy tworzenie granic jest jednym ze sposobów skalowania, który jest połączony z nacjonalizacją i instytucjami państw narodowych? Czy skalowanie jest zaledwie kontekstualną odpowiedzią na granice państwowe jako najbardziej podstawowe granice geograficzne (w znaczeniu boundary) ludzkiej aktywności? W drugim przypadku skalowanie jest kategorią pozwalającą na uchwycenie jedynie wyników internalizacji oraz przepracowania efektów granic przez aktorów.

Dla Johnsona granica jest środkiem wytwarzania nowych skali działalności politycznej i ekonomicznej w kontekście światowej konkurencji. Skalowanie jest zatem instrumentem zinstytucjonalizowanych aktorów, pozwalającym im wykorzystać globalizację jako okoliczność charakteryzującą się większą przejrzystością granic. Takie ujęcie można dość luźno porównać do wyjaśniającej roli czynnika nacjonalistów jako grupy w badaniach natury konstruktywistycznej nad tworzeniem narodu (bądź też nad nadawaniem skali państwowej priorytetu w procesie społecznym). Bürkner skłania się ku argumentacji, że projekty skalowania pojawiają się jako przystosowanie do warunków granicznych. Według niego skalowanie jest kategorią, która służy tylko uchwyceniu skontekstualizowanego zakresu wyznaczania granic. Skupianie się na skalowaniu, zachodzącym na obszarach granicznych, pomaga zidentyfikować oraz przeanalizować selektywność i kontekstualizację procesów tworzenia granic w praktykach aktorów. Analiza granic jako bytów skonstruowanych poprzez liczne interakcje oraz postawy nacechowane roszczeniami, zaproponowana przez Kaisera i Nikiforovą, opiera się na pojęciu skali rozumianym jako narzędzie do dekonstrukcji koncepcji granic państwowych jako linii, które są przyjmowane za pewnik. W rezultacie ich operacjonalizacja pojęcia skalowania jest najmniej ograniczona odniesieniami do materialności (oraz pojęciami z geografii) w porównaniu do innych omówionych tu podejść. Buzalka utrzymuje, że kategoria skali pomaga udokumentować i przedyskutować stopień reprezentatywności badanych grup pod względem władzy i zasobów. Nie jest ona bezpośrednio zestawiana z borderyzacją, lecz z nową geografią UE-25. Zatem skala geograficzna jest jedną z form strukturyzacji przestrzeni za pomocą konstruowania granic społeczno-kulturowych, które określają trajektorie indywidualnych i zbiorowych działań społecznych. W tej konceptualizacji działanie społeczne może być odczytane jako postawa społeczna (jak u Kaisera i Nikiforovej), jako inscenizacja celem czerpania korzyści w nowej konfiguracji skali (jak u Buzalki), jako przedsiębiorcze projekty tworzenia i znoszenia granic o różnych zakresach (jak u Bürknera) oraz jako instytucjonalny sojusz, tworzący pewną skalę (jak u Johnsona).

Należy dodać, że podczas zestawiania kategorii wyznaczania granic oraz skalowania warto pamiętać o projekcjach oraz wykorzystaniu konkretnego, zabudowanego środowiska. Takie skupienie się na materialności granicy, a nie tylko na narracjach, historiach życia, ramach instytucjonalnych czy kulturach politycznych, umożliwia jeszcze wyraźniejsze zrozumienie przestrzeni geograficznej jako społecznie wytwarzanej oraz odgrywanej. Przestrzennie ugruntowana analiza wytwarzania skali jest analizą produkcji i reprodukcji hierarchii skali, która bierze pod uwagę fakt, że jej dane zostały wzięte z przestrzennych typologii, praktyk oraz relacji pomiędzy nimi, ulokowanych na odrębnej skali miejskiej powiązanej z innymi skalami, a nie w przestrzennej próżni. Proces, zarówno społeczny, jak i materialny, oraz aktorzy tworzący skale zawsze zakładają przywłaszczenie oraz praktyczne przekonstruowanie danej przestrzeni, które mogą zostać zbadane nie tylko jako proces planowania przestrzennego, ale też jako narracje wykorzystania przestrzeni oraz jako wykorzystanie przestrzeni samo w sobie. Innymi słowy, skupianie się na zabudowanym środowisku nieuchronnie prowadzi do refleksyjnej kontekstualizacji skali miejskiej w odniesieniu do innych skali oraz oferuje punkt widzenia umożliwiający udokumentowanie sposobów, w jakich typowo miejskie procesy są przestrzennie niezmienne w związku z aktualną geografią społeczną.

Podejścia, które zachowują ogląd dynamiki przestrzennej UE jako nowego typu formacji skali/nowego typu skali, zakładają, że planowanie przestrzenne jest ważnym instrumentem w kontekście ogólnych celów Unii Europejskiej. Wtedy skala miejska, jako główne źródło kapitału terytorialnego oraz poszczególnych układów instytucjonalnych, staje się centrum zainteresowania dla badań nad szerszymi, społeczno-przestrzennymi oraz skalarnymi przemianami. Chociaż przestrzenność pozostaje bardzo ważna dla tych prób teoretyzowania sił napędowych UE, nadal można mówić o deficycie analiz dotyczących określonego zabudowanego środowiska oraz jego znaczenia tworzonego poprzez wykorzystanie aktorów społecznych umiejscowionych w nowych strukturach oraz hierarchiach skali UE. Taka perspektywa ma potencjał do uzupełnienia podejść, w których skala jest postrzegana tylko jako epistemologia bądź jako praktyka reprezentacyjna. Skale geograficzne są skonstruowane w sposób praktyczny, jednak nie tylko przez tych, którzy używają skali w mowie, na piśmie lub podczas ustanawiania współpracy instytucjonalnej. Przestrzeń jest przeskalowana także przez tych, którzy decydują się inwestować w ziemię, robią zakupy po jednej bądź po drugiej stronie granicy oraz nasycają społecznie konfigurację przestrzenną po jednej lub po drugiej stronie granicy, aby rozwiązać problem ekologiczny.

Co więcej, większość granic na świecie pozostaje ważna dla aktorów społecznych, ponieważ pośredniczą one w różnego rodzaju asymetriach, podczas gdy osady ulokowane na takich granicach są ze sobą powiązane praktycznie, głównie z powodu różnych konfiguracji nierównego rozwoju, zderzeniami pomiędzy rozwojem i zacofaniem. Z tej perspektywy asymetrie powinny być postrzegane jako dające kontekst → praktykom transgranicznym i ich motywacjom. Historyczne sposoby funkcjonowania granicy, nieodłączone od dominującej hierarchii skali, dostarczają wtedy zbiór możliwości radzenia sobie z tymi asymetriami poprzez planowanie oraz kapitalizowanie zabudowanego środowiska. W tym ujęciu „polityka skali”, rozumiana jako: a) produkcja i rekonfiguracja relatywnie ograniczonych jednostek społeczno-przestrzennej organizacji oraz b) proces tworzenia wzajemnie się osadzających oraz pozycjonujących jednostek przestrzennych (Brenner 2001), staje się niezwykle użytecznym pojęciem. W takich razach uważam za przydatne mówienie o „architekturze europeizacji”, która oznacza społeczno-przestrzenne typologie obecne w najbardziej przejrzysty sposób na obszarach przygranicznych. Z jednej strony „architektura europeizacji” jest realizacją celów politycznych i ekonomicznych UE poprzez planowanie danego zabudowanego środowiska, takiego jak mosty, drogi, urządzenia nadzoru, strefy rekreacyjne itd., co normuje społeczno-przestrzenne relacje transgraniczne i tym samym reguluje oraz potwierdza daną hierarchię skali. Z drugiej strony ważniejsze jest rozumienie „architektury europeizacji” jako zabudowanej przestrzeni, która łączy się z aktorami transgranicznymi typowymi dla danego miejsca i tym sposobem staje się źródłem przesunięć skali oraz walk o skale, będących rezultatem zmieniającego się → reżimu granicznego, oraz która podważa i komplikuje istniejący porządek skali. Jeśli potraktujemy granice jak instytucje, które konstytuują Europę, wtedy „architektura europeizacji” w takiej formie, w jakiej jest tutaj przedstawiona, sygnalizuje również, jak Europa jest przestrzennie negocjowana i konstruowana w skali miejskiej. Ten krótki artykuł miał na celu jasne i systematyczne przedstawienie relacji pomiędzy procesem tworzenia granic a skalowaniem poprzez skupienie się na transgranicznym, zabudowanym środowisku oraz jego praktycznych znaczeniach wypełnionych przez społeczne użycia. To właśnie zabudowana przestrzeń staje się kluczowym źródłem przesunięć i walk o skale, połączonych z procesami przeorganizowywania skali miejskich, państwowych, unijnej czy światowych z powodu zmian w reżimach granicznych.

Z języka angielskiego tłumaczyła Patrycja Karpińska

Bibliografia:

Brenner N. (2001). The limits to scale? Methodological reflections on scalar structuration. „Progress in Human Geography”, 25(4): 591–614.
Bürkner H.-J. (2019). Scaling and bordering: An elusive relationship? „Journal of Borderlands Studies”, 34(1): 71–87.
Buzalka J. (2009). Scale and ethnicity in Southeast Poland: Tourism in the European periphery. „Etnográfica”, 13(2): 373–393.
European Spatial Development Perspective. Towards Balanced and Sustainable Development of the Territory of the European Union (1999). Published by the European Commission. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities.
Friedland R., Boden D. (1994). An introduction to space, time and modernity. W: R. Friedland, D. Boden (red.), NowHere: Space, Time and Modernity (s. 1–60). Los Angeles: University of California Press.
Johnson C.M. (2009). Cross-border regions and territorial restructuring in Central Europe: Room for more transboundary space. „European Urban and Regional Studies”, 16(2): 177–191.
Kaiser R., Nikiforova E. (2006). Borderland spaces of identification and dis/location: Multiscalar narratives and enactments of Seto identity and place in the Estonian-Russian borderlands. „Ethnic and Racial Studies”, 29(5): 928–958.
Kaiser R., Nikiforova E. (2008). The performativity of scale: The social construction of scale effects in Narva, Estonia. Environment and Planning D. „Society and Space”, 26(3): 537–562.
Liubimau S. (2009). Place-promotion and scalar restructurings in urban agglomerations on internal EU borders: The case of Goerlitz-Zgorzelec. „Polish Sociological Review”, 166(2): 213–229.
Liubimau S. (2011). Europeanisation and built environment: the re-scaling of border city Goerlitz-Zgorzelec. W: T. Bhambry, C. Griffin, T. Hjelm, Ch. Nicholson, O.K. Voronina (red.), Perpetual Motion? Transformation and Transition in Central and Eastern Europe and Russia (s. 57–71). London: UCL School of Slavonic and East European Studies.
Liubimau S. (2017). Relating bordering and scaling in qualitative urban research: The case of Polish-German trans-border revitalization project. „Europa Regional”, 24(1–2): 35–49.
Meyer J.W., Boli J., Thomas G.M., Ramirez F.O. (1997). World society and the nation-state. „The American Journal of Sociology”, 103(1): 144–181.
Ruggie J.G. (1993). Territoriality and beyond: Problematizing modernity in international relations. „International Organization”, 47(1): 139–174.