Sieci transgraniczne

Pojęcie sieci transgranicznych jest ściśle związane z problematyką → granic politycznych i → pograniczy. Wiąże się z ewolucją ujęć teoretycznych i empirycznych w badaniach w tym zakresie, polegającą w głównej mierze na zauważalnej przemianie podejścia do granic – od granicy jako linii i jednowymiarowego jej rozumienia (głównie w kontekście granicy jako bariery, granicy jako cechy terytorium państwa) do wielowymiarowości, szerokiego rozumienia granic, badania przepływów i współpracy, aż po pojawiające się współcześnie podejście sieciowe (Dołzbłasz 2017). Należy przy tym podkreślić, iż w badaniach w dalszym ciągu wyraźnie widoczny jest dwoisty charakter granic – jako linii podziału i bariery pozwalającej na zamknięcie się przed innymi oraz jako miejsca kontaktu w przestrzeni, styku dwóch różnych systemów politycznych, społecznych i gospodarczych, „okna na świat” umożliwiającego kontakt z innymi (Anderson, O’Dowd 1999; Popescu 2011; Prescott, Triggs 2008). Stąd pogranicza są miejscem kreowania powiązań i współpracy; są ujmowane i badane w kontekście linii, ale też strefy (kresy, obszary transgraniczne) i sieci. Jakkolwiek podejście sieciowe w badaniach pograniczy, a szczególnie współpracy transgranicznej, jest relatywnie nowe, kwestia powiązań transgranicznych stanowi od dawna istotny problem badawczy. W wyniku m.in. procesów integracyjnych, transformacji okresu postzimnowojennego oraz globalizacji większą rolę zaczęły odgrywać badania procesów i relacji w obszarach pogranicznych (Dołzbłasz 2017). Badania w zakresie tych powiązań najczęściej dotyczyły analiz transgranicznej mobilności w obszarach pogranicznych i transgranicznych relacji, m.in. transgraniczna turystyka zakupowa, dojazdy do pracy, powiązania transportowe, powiązania między firmami i instytucjami. Na istotną i uniwersalną rolę interakcji transgranicznych (ang. transnational interaction), wyróżniających obszary przygraniczne sąsiadujących państw, zwracał już uwagę Oscar Martinez (1994), wskazując na interakcje m.in. w zakresie handlu, turystyki, pracy, edukacji, wpływu zagranicznych idei, postaw i kultur.

Pojęcie sieci transgranicznych jest w głównej mierze odnoszone do kwestii powiązań transgranicznych, w szczególności → współpracy transgranicznej rozumianej jako wspólne działania (na różnych płaszczyznach) aktorów z dwóch lub większej liczby sąsiadujących państw realizowane w obszarze pogranicza. Pierwotnie współpraca ta była postrzegana jako element mający pomóc w pokonywaniu peryferyjności regionów przygranicznych (Blatter, Clement 2000). Z czasem jednak ujmowano ją także w inny sposób, np. jako sposób wykorzystania potencjału obszarów przygranicznych (pogranicza jako całości), tworzenia regionów transgranicznych, gdzie ważną rolę odgrywają powiązania transgraniczne (w tym gospodarcze, czy też w ramach europejskich programów współpracy) (tamże; Ciok 2004; Dołzbłasz 2017; Dołzbłasz 2018; Dołzbłasz, Raczyk 2010; Dörry, Decoville 2012; Durand, Nelles 2012; Knotter 2014; Lara-Valencia 2011; Powęska 2016; Spierings, van der Velde 2008). W kontekście współpracy „usieciowienie” (ang. networking) jest wskazywane bardzo często jako jej główna cecha (Blatter, Clement 2000). W efekcie usieciowienie na pograniczach, analizowane w różnych aspektach i na różnych płaszczyznach w kontekście „przestrzeni przepływów” wyznacza nowe ujęcie badawcze zjawisk obserwowanych na pograniczach (Blatter 2004).

Pojęcie sieci jest używane w wielu kontekstach i do opisu różnorodnych zjawisk. Obserwowany współcześnie wzrost powiązań i różnego typu relacji w wielu sferach życia powoduje, iż pojęcie sieci (i zastosowanie metod analizy sieci) pozwala je lepiej poznać, opisać i wyjaśnić. Przywoływany najczęściej w tym kontekście Manuel Castells (1996) zauważył, iż z uwagi na dynamiczny postęp technologii informacyjnych nastąpił rozwój „społeczeństwa sieci” (ang. the network society), a przepływ ponad granicami informacji, towarów, kapitału, usług i, w mniejszym stopniu, ludzi tworzy „przestrzeń przepływów” (ang. spaces of flows), zastępującą tradycyjne „przestrzenie miejsc” (ang. spaces of place) w organizacji społeczeństw. Stąd pojęcie sieci, szczególnie w kontekście współpracy, jest wykorzystywane również coraz częściej w badaniach → granic i → pograniczy.

Analiza sieci, w tym także analiza sieci społecznych (ang. Social Network Analysis), ma długą tradycję i szereg różnorodnych zastosowań, jednakże w badaniach pograniczy stanowi względnie nowe podejście badawcze. Ogólnie rzecz biorąc, sieci można uznać za zbiór relacji zachodzących pomiędzy określonymi aktorami (będącymi węzłami sieci), lub też inaczej: sieć to każdy zbiór obiektów, które są powiązane relacjami (Borgatti, Halgin 2011; Hanneman, Riddle 2005; Batorski 2008). Sieci społeczne są z kolei tworzone przez podmioty społeczne, które są połączone za pośrednictwem dowolnego rodzaju relacji (Wasserman, Faust 1994), a ich analiza (SNA) stanowi obecnie bardzo istotny nurt badań sieciowych. Podmiotami tymi mogą być indywidualne lub zbiorowe jednostki społeczne, np. osoby w grupie, działy w obrębie firmy, instytucje dostarczające dobra publiczne w skali jednostki terytorialnej czy państwa. Zakres i rodzaj powiązań mogą być bardzo różnorodne, np. ocena jednej jednostki przez drugą, transfer środków, stowarzyszenie lub związek, interakcje behawioralne, zmiana stanu lub miejsca, połączenie fizyczne, stosunki formalne oraz nieformalne, związki biologiczne (Wasserman, Faust 1994). Jakkolwiek sieci społeczne stosowane są głównie do analizy relacji interpersonalnych, to jednak z równie dobrym skutkiem mogą być wykorzystywane m.in. do analizy partnerstw organizacji, oceny programów i projektów, których zadaniem jest kształtowanie relacji (np. klastry, programy funduszy strukturalnych UE) (Batorski 2008; Płoszaj 2011, 2013).

Analiza sieci społecznych ma z natury charakter interdyscyplinarny. Stosowane w niej pojęcia opracowane zostały z wykorzystaniem teorii społecznych oraz metodologii zaadaptowanej z matematyki, statystyki oraz technik obliczeniowych. Podstawowym wyróżnikiem SNA na tle innych metod statystycznych jest uwzględnienie informacji na temat relacji między jednostkami obserwacji. Kluczowym założeniem tej metody jest, iż zależność między parą aktorów to właściwość tej pary, a nie cecha poszczególnych jednostek (Wasserman, Faust 1994). Powiązania mogą mieć różną siłę i charakter. Mogą mieć charakter binarny (obecność lub brak relacji), opisany (relacja negatywna, pozytywna, brak relacji), porządkowy (pozwalający uporządkować siłę relacji), numeryczny (mierzalny na skali interwałowej lub ilorazowej). Relacje mogą być też skierowane lub nieskierowane, reprezentujące współwystępowanie, wspólną obecność lub związek (Izquierdo, Hanneman 2006). Badania sieci społecznych zazwyczaj opierają się na informacjach zbieranych za pomocą wywiadów, kwestionariuszy, obserwacji, zapisów archiwalnych (e-mail, członkostwo w grupach) itd. lub kombinacji tych metod (Borgatti, Halgin 2011). Dane podlegające analizie przy wykorzystaniu specjalistycznego oprogramowania mają postać macierzy (macierz powiązań). Istotnym elementem badań sieciowych jest także możliwość graficznej wizualizacji danych. Sieci są przedstawiane za pomocą grafów składających się z węzłów i łączących je krawędzi. Umożliwiają szybką ocenę struktury sieci, w tym szczególnie fakt, na ile jednostki wchodzące w jej skład tworzą strukturę zintegrowaną.

W analizach sieci stosowanych jest bardzo wiele wskaźników (Barabási, Albert 1999; Batorski 2008; Borgatti, Halgin 2011; Fronczak, Fronczak 2009; Hanneman, Riddle 2005; Wasserman, Faust 1994). Możliwe są przy tym dwa główne podejścia: makro – dla analiz prowadzonych z punktu widzenia całej sieci (perspektywa sieci jako całości), i mikro – dla poszczególnych jej węzłów (perspektywa sieci egocentrycznej). Do oceny znaczenia danej jednostki w sieci stosuje się najczęściej miary centralności węzła, których jest dużo, ale w zasadzie wszystkie opierają się na różnym ujęciu relacji w sieci i zaangażowaniu w nie danej jednostki (im większe zaangażowanie we wszystkie relacje sieci, tym większa centralność jednostki). Chodzi m.in. o miarę stopnia (ang. degree; określa ona liczbę relacji posiadanych przez daną jednostkę); pośrednictwo (ang. betweenness centrality; stosunek liczby najkrótszych ścieżek między dowolnymi dwoma węzłami przechodzących przez dany węzeł do łącznej liczby wszystkich najkrótszych ścieżek); bliskość (ang. closeness centrality; średnia długość najkrótszych ścieżek między danym węzłem a wszystkimi pozostałymi węzłami); dostępność (ang. reachability; jednostka dostępna jest bezpośrednio bądź za pośrednictwem innych, jeśli istnieje dowolny zestaw połączeń, którymi możemy przejść od źródła do węzła docelowego). Węzły można także opisywać ze względu na ich miejsce w sieci, gdyż niektóre z nich mogą odgrywać bardzo ważną rolę, zajmując pozycję tzw. punktu przecięcia (ang. cutpoints). Można wyróżnić też tzw. mosty, czyli relacje, które zapewniają jedyne połączenie między dwoma osobnymi komponentami lub klikami, a ich usunięcie z sieci powoduje rozłączenie. Podstawową miarą opisującą sieć jako całość jest jej gęstość (ang. density) – określa ona odsetek rzeczywistych powiązań między węzłami w stosunku do wszystkich powiązań potencjalnie możliwych. Gęstość sieci wskazuje, na ile sieć jest spójna, przy czym im wyższa gęstość, tym większa spójność. W skali całej sieci określa się także miary jej centralizacji, co pokazuje, na ile jest ona skupiona wokół najbardziej centralnych jednostek, a na ile ma rozproszoną strukturę. Określa się także średnicę sieci (ang. diameter) (tj. najkrótszą możliwą drogę między najbardziej oddalonymi węzłami w komponencie), wskaźniki homofilii (podobieństwa węzłów będących ze sobą w relacjach, co pokazuje, na ile powiązania w sieci zależą od cech poszczególnych węzłów), czy też wielkość głównego komponentu względem sieci (procent węzłów w głównym komponencie jest prostą miarą spójności sieci). Ciekawym ujęciem w badaniu sieci jest odkrywanie w jej ramach wspólnot silnie powiązanych wewnętrznie, do czego wykorzystuje się współczynnik grupowania (ang. clustering coefficient). Instrumentarium analizy sieci jest bardzo rozbudowane, pozwala na prowadzenie różnorodnych badań wielu zjawisk. Przyjmując perspektywę sieci egocentrycznych, można przede wszystkim ocenić znaczenie poszczególnych jednostek w sieci, natomiast patrząc z perspektywy całej sieci – ocenić jej strukturę (np. spójność, scentralizowanie, występowanie komponentów). Wybór konkretnych miar uzależniony jest od charakteru sieci i potrzeb wynikających z celu badania.

Biorąc pod uwagę literaturę przedmiotu, pod pojęciem sieci transgranicznej należy rozumieć zbiór obiektów, które są powiązane relacjami transgranicznymi. Kluczowym wyróżnikiem sieci transgranicznych są określonego rodzaju powiązania przekraczające granice państwowe pomiędzy dwoma jednostkami lub większą ich liczbą, zlokalizowanymi w obszarze pogranicza tworzonego przez minimum dwa sąsiadujące ze sobą państwa ¹. W wymiarze praktycznym węzły sieci transgranicznej mogą stanowić m.in. organizacje, instytucje, ludzie, firmy z sąsiadujących państw (z obszaru pogranicza), natomiast relacjami mogą być m.in.: uczestnictwo we wspólnych projektach, kooperacja firm, umowy o współpracy instytucji, kontakty międzyludzkie.

Podejście sieciowe może mieć wiele zastosowań w badaniach → pograniczy z uwagi na to, iż w ich funkcjonowaniu rozwój różnego rodzaju powiązań transgranicznych stanowi bardzo ważny element. Jednakże w dotychczas realizowanych badaniach w tym zakresie relatywnie niewiele było ujęć sieciowych. W szczególności obserwować można niedostatek badań empirycznych wykorzystujących narzędzia SNA (Dołzbłasz 2017). W badaniach uwzględniających podejście sieciowe szczególnie istotne było przy tym pytanie, w jakim stopniu granica wpływa na powiązania transgraniczne między partnerami i jaki ma wpływ na kształtowanie sieci powiązań (w tym wzajemnej komunikacji wewnątrz sieci). Problematykę kształtowania sieci współpracy na obszarach pograniczy podejmowali m.in. Frédéric Durand i Jen Nelles (2012) na obszarze Eurometropolis Lille–Kortrijk–Tournai. Dokonali oni oceny stopnia rozwoju sieci, znaczenia i roli aktorów oraz określili, w jakim stopniu granica międzynarodowa wpływa na zarządzanie → transgraniczną komunikacją publiczną. Ocen tych dokonali na podstawie wywiadów z podmiotami zaangażowanymi w politykę transportu publicznego. Analogiczne badania przeprowadzili Olivier Walther i Bernard Reitel (2012), stosując analizę SNA uwzględniającą 44 aktorów (z Francji, Niemiec i Szwajcarii) w transgranicznym regionie Bazylei dla oceny wpływu granic państwowych i językowych na struktury polityczne odpowiedzialne za politykę transportową. Z kolei Sabine Dörry i Antoine Decoville (2012) na podstawie badań w regionie transgranicznym Luksemburga (obszary przygraniczne Luksemburga, Belgii, Niemiec i Francji) wskazali, iż w specyficznych okolicznościach czynnik granicy może odgrywać istotną rolę w kształtowaniu polityki transportu publicznego nawet w silnie zintegrowanym obszarze transgranicznym. Znaczenie powiązań etnicznych dla tworzenia sieci transgranicznych firm badała również Annemarie Strihan (2008) na przykładzie pogranicza walońsko-flamandzkiego.

Badanie skutków polityki współpracy transgranicznej i tworzenia sieci kontaktów między lokalnymi organizacjami pogranicza amerykańsko-meksykańskiego podejmował m.in. Francisco Lara-Valencia (2011), natomiast kwestia tworzenia się sieci kontaktów osobistych osób zaangażowanych w zinstytucjonalizowane formy współpracy transgranicznej na pograniczu Andalusia–Algarve–Alentejo oraz południowa Finlandia–Estonia badana była przez Teresę González-Gómez i Estrellę Gualdę (2014). Z kolei badanie transgranicznych powiązań wśród przedstawicieli politycznych czterech → euroregionów wzdłuż granic Węgier ze Słowacją i Szwecji z Norwegią przy użyciu metody SNA prowadzili Sara Svensson i Carl Nordlund (2015), proponując przy tym dwie nowe miary mające zastosowanie w analizie powiązań transgranicznych: cross-border connectivity i integrational overfitting. Svensson (2013) podjęła badania problematyki multi-level governance w zakresie zarządzania transgranicznego na szczeblu lokalnym w oparciu o analizy SNA. Skupiła się na analizie jednostek tworzących euroregiony, w tym m.in. ich motywacji, powiązań czy aktywności. W badaniu wykorzystano ponad 200 wywiadów z przedstawicielami władz lokalnych z sześciu euroregionów z pogranicza Węgier i Słowacji, Szwecji i Norwegii oraz Austrii i Niemiec. Podejście sieciowe było także stosowane do analiz i modelowania sieci przemytu narkotyków na przykładzie pogranicza Meksyk–USA (Medel i in. 2015). Z kolei Christian Leuprecht, Todd Hataley i David B. Skillicorn (2013) z wykorzystaniem metody SNA przeprowadzili badanie kształtowania się transgranicznych sieci terrorystycznych na pograniczu USA i Kanady. W ujęciu opisowym transnarodowe sieci współpracy jednostek subpaństwowych w Europie przedstawiła Hanna Dumała (2012), skupiając się na opisie formalnych aspektów funkcjonowania organizacji, zrzeszeń i porozumień jednostek szczebla regionalnego i lokalnego (np. → euroregiony, → EUWT). Markus Leibenath, Andreas Blum i Sylke Stutzriemer (2010) analizie poddali rolę współpracy transgranicznej w tworzeniu transgranicznych sieci ekologicznych na przykładzie granicy Niemiec. Bardzo niewiele ujęć sieciowych dotyczyło realizacji programów współpracy transgranicznej na obszarach pograniczy. Ewaluację sieci partnerów w projektach INTERREG IIIB CADSES przeprowadził Karol Olejniczak i in. (2008), przy czym badanie dotyczyło programu współpracy o charakterze ponadnarodowym (a nie przygranicznym). Natomiast problematyką ewaluacji sieci współpracy transgranicznej zajmowali się m.in. Markus Leibenath i Robert Knippschild (2005). Analizę sieciową współpracy na obszarze województwa podkarpackiego i obwodu lwowskiego przeprowadził Adam Płoszaj (2014). Posłużono się w niej badaniem ankietowym instytucji istotnych dla rozwoju współpracy (m.in. samorządów lokalnych, organizacji pozarządowych, szkół). Pierwsze kompleksowe badanie sieci współpracy transgranicznej (z wykorzystaniem SNA) na pograniczach Polski w oparciu o projekty w ramach programów Europejskiej Współpracy Terytorialnej 2007–2013 przeprowadziła Sylwia Dołzbłasz (2017), wskazując cechy charakterystyczne kooperacji, szereg prawidłowości kształtowania sieci na pograniczach o różnych uwarunkowaniach, a także identyfikując modele sieci współpracy transgranicznej. Wiele badań wskazuje, iż sieci współpracy transgranicznej w Europie są nadal relatywnie słabo rozwinięte (Strihan 2008) mimo funkcjonowania programów wspierających ich tworzenie, np. Interreg (van Houtum 1999). Ich rozwój zależy przy tym od lokalizacji danej granicy (np. granice wewnętrzne i zewnętrzne UE), jej rodzaju i oddziaływania barier, czy też poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego po obu stronach granicy (van Geenhuizen i in. 1996).

Z uwagi na specyfikę funkcjonowania → pograniczy i istotną rolę powiązań transgranicznych między jednostkami z sąsiednich krajów można przyjąć, iż w dużej mierze mogą one przybierać charakter sieciowy i do ich badania można zastosować także podejście sieciowe oparte na SNA (Dołzbłasz 2017). Analiza sieci społecznych umożliwia wykorzystanie wielu wskaźników pozwalających na dokładną identyfikację charakteru powiązań z uwzględnieniem cech poszczególnych jednostek (węzłów sieci). W konsekwencji umożliwia kompleksowe przedstawienie i wyjaśnienie powiązań transgranicznych, które ze względu na swój stopień złożoności stanowią istotne wyzwanie badawcze.

Bibliografia:

Anderson J., O’Dowd L. (1999). Borders, border regions and territoriality: Contradictory meanings, changing significance. „Regional Studies”, 33(7): 593–604.
Barabási A.L., Albert R. (1999). Emergence of scaling in random networks. „Science”, 286 (5439): 509–512.
Batorski D. (2008). Metody analizy sieci i ich zastosowanie w ewaluacji. W: A. Haber, M. Szałaj (red.), Środowisko i warsztat ewaluacji (s. 167–192). Warszawa: PARP.
Blatter J. (2004). ‘From spaces of place’ to ‘spaces of flows’? Territorial and functional governance in cross-border regions in Europe and North America. „International Journal of Urban and Regional Research”, 28(3): 530–548.
Blatter J., Clement N. (2000). Introduction to the volume. Cross-border cooperation in Europe: Historical development, institutionalization, and contrasts with North America. „Journal of Borderlands Studies”, 15 (1): 14–53.
Borgatti S.P,, Halgin D.S. (2011). On network theory. „Journal of Organization Science”, 22(5): 1168–1181.
Castells M. (1996). The Information Age: Economy, Society and Culture, vol. 1: The Rise of the Network Society. Massachusetts: Blackwell Publishers.
Ciok S. (2004). Pogranicze polsko-niemieckie. Problemy współpracy transgranicznej. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Dołzbłasz S. (2017). Sieci współpracy transgranicznej na pograniczach Polski. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski.
Dołzbłasz S., Raczyk A. (2010). Współpraca transgraniczna w Polsce po akcesji do UE. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
Dörry S., Decoville A. (2012). Transportation Policy Networks in Cross-border Regions. First Results from a Social Network Analysis in Luxembourg and the Greater Region. CEPS/INSTEAD Working Paper, No 2012–22. Luxembourg: CEPS/INSTEAD.
Dumała H. (2012). Transnarodowe sieci terytorialne w Europie. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Durand F., Nelles J. (2012). Cross-border Governance within the Eurometropolis Lille-Kor trijk-Tournai (ELKT) through the Example of Cross-border Public Transportation. CEPS/INSTEAD Working Paper, No 2012–16. Luxembourg: CEPS/INSTEAD.
Freeman L.C. (2004). The Development of Social Network Analysis: A Study in the Sociology of Science. Vancouver: Empirical Press.
Fronczak A., Fronczak P. (2009). Świat sieci złożonych. Od fizyki do Internetu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Geenhuizen M. van, Knaap B. van der, Nijkamp P. (1996). Trans-border European networking: Shifts in corporate strategy? „European Planning Studies”, 4(6): 671–682.
González-Gómez T., Gualda E. (2014). Cross-border networks in informal and formal cooperation in the border regions Andalusia–Algarve–Alentejo and South Finland–Estonia. „European Planning Studies”, 22(7): 1407–1424.
Hanneman R.A., Riddle M. (2005). Introduction to Social Network Methods. http://faculty.ucr.edu/~hanneman/ (dostęp: 10.07.2019).
Houtum H. van (1999). Internationalisation and mental borders. „Tijdschrift voor economische en sociale geografie”, 90(3): 329–335.
Izquierdo L.R., Hanneman R.A. (2006). Introduction to the Formal Analysis of Social Net-works Using Mathematica, http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.366.6744&rep=rep1&type=pdf / (dostęp: 10.07.2019).
Knotter A. (2014). Perspectives on cross-border labor in Europe: ‘(Un)familiarity’ or ‘push-and-pull’? „Journal of Borderlands Studies”, 29(3): 319–326.
Lara-Valencia F. (2011). The “thickening” of the US–Mexico border: Prospects for cross-border networking and cooperation. „Journal of Borderlands Studies”, 26 (3): 251–264.
Leibenath M., Knippschild R. (2005). Systemic evaluation of cross-border networks of actors: Experience with a German-Polish-Czech cooperation project. „Journal of Borderlands Studies”, 20(1): 73–90.
Leibenath M., Blum A., Stutzriemer S. (2010). Transboundary cooperation in establishing ecological networks: The case of Germany’s external borders. „Landscape and Urban Planning”, 94(2): 84–93.
Leuprecht C., Hataley T., Skillicorn D.B. (2013). Cross-border terror networks: a social network analysis of the Canada–US border. „Behavioral Sciences of Terrorism and Political Aggression”, 5(2): 155–175.
Martinez O.J. (1994). Border People. Life and Society in the U.S.-Mexico Borderlands. Tuscon – London: The University of Arizona Press.
Medel M., Lu Y., Chow E. (2015). Mexico’s drug networks: Modeling the smuggling routes towards the United States. „Applied Geography”, 60: 240–247.
Olejniczak K., Ledzion B., Kocielecki P., Płoszaj A., Pander W., Domaradzka A. (2008). Ocena udziału polskich partnerów w projektach realizowanych w ramach programu INTERREG IIIB CADSES. Warszawa: EGO s.c. dla MRR.
Płoszaj A. (2011). Networks in evaluation. W: S. Bienias (red.), Evaluating the Effects of Regional Interventions. A Look Beyond Current Structural Funds’ Practice (s. 282–300). Warsaw: Ministry of Regional Development.
Płoszaj A. (2013). Sieci instytucji otoczenia biznesu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Płoszaj A. (2014). Inter-organizational Network of Cross-border Cooperation in Podkarpackie Voivodeship and Lviv Oblast. Warszawa: EUROREG.
Popescu G. (2011). Bordering and Ordering in the Twenty-first Century: Understanding Borders. Lanham: Rowman & Littlefield.
Powęska H. (2016). Handel przygraniczny w warunkach zmian przenikalności granicy. Warszawa: Wydawnictwo SGGW.
Prescott J.R.V., Triggs G.D. (2008). International Frontiers and Boundaries. Law, Politics and Geography. Leiden – Boston: Martinus Nijhoff Publishers.
Spierings B., Velde M. van der (2008). Shopping, borders and unfamiliarity: consumer mobility in Europe. „Tijdschrift voor economische en sociale geografie”, 99(4): 497–505.
Strihan A. (2008). A network-based approach to regional borders: The case of Belgium. „Regional Studies”, 42(4): 539–554.
Svensson S. (2013). Social Capital and Governance in European Borderlands: A Comparative Study of Euroregions as Policy Actors. Doctoral dissertation. Central European University, Budapest.
Svensson S., Nordlund C. (2015). The building blocks of a Euroregion: novel metrics to measure cross-border integration. „Journal of European Integration”, 37(3): 371–389.
Walther O., Reitel B. (2012). Cross-border Policy Networks in the Trinational Region of Basel. CEPS/INSTEAD Working Paper, No 2012–26. Luxembourg: CEPS/INSTEAD.
Wasserman S., Faust K. (1994). Social Network Analysis: Methods and Applications. New York – Cambridge: Cambridge University Press.

Przypisy:

Pojęcie sieci transgranicznych w niniejszej publikacji jest analizowane na gruncie nauk społecznych w oparciu o definicję sieci społecznych i tym samym nie uwzględnia sieci infrastrukturalnych. ↩︎