Joan Vicente Rufí, Antoni Durà

Wydział Geografii Uniwersytetu w Gironie (UdG),
Wydział Geografii Uniwersytetu Autònoma de Barcelona (UAB)

Geografia i granice

Geografia. Geopolityka i granice

„Prawo #4. Granica jest peryferyjnym organem państwa […] i bierze udział we wszystkich transformacjach organizmu państwa” – tymi dobitnymi słowami wyraził się Friedrich Ratzel w nie mniej wymownym dziele Die Gesetze des räumlichen Wachstums der Staaten (1896, Prawa ekspansji terytorialnej państw). Ratzel był pionierem akademickiej instytucjonalizacji geografii, dał początek jednej z najważniejszych szkół geograficznych oraz wpłynął na inne subdyscypliny i kształtowanie się takich pojęć, jak geografia polityczna, geopolityka czy przestrzeń życiowa (niem. Lebensraum). W cytowanym tekście, który ma zaledwie parę stron, słowo „granica” pojawia się aż 39 razy, pokazując, jak ważny jest ten koncept dla jego teorii dotyczącej terytorium, społeczeństwa i państwa, które to pojęcia znajdowały się w centrum jego zainteresowań. Co więcej, i co zapewne jest ważniejsze, tekst pokazuje kluczowe znaczenie oraz złożoność granicy geograficznej, aktualne do dnia dzisiejszego. Celem niniejszego tekstu jest zaś prześledzenie związku pomiędzy geografią jako dyscypliną a → granicą jako przedmiotem badań naukowych. Istotne jest zatem krótkie przeanalizowanie wybranych aspektów rozwoju geografii w XX wieku. Jednym z najbardziej intensywnych epizodów w historii tej dyscypliny była współpraca pomiędzy geografią polityczną a geopolityką, w której Ratzel odegrał mimowolnie rolę wspólnego mianownika. Krótko mówiąc, za sprawą takich autorów, jak Rudolf Kjellén lub Karl Haushofer, zniekształcone idee Ratzela zasiliły teoretycznie niemiecką geopolitykę w latach 1920–1945, a zatem podczas nazistowskich działań terytorialnych. Upadek reżimu z okresu II wojny światowej pociągnął za sobą upadek struktury akademickiej, która go podtrzymywała, włączając w to liczne prace z zakresu geografii politycznej oraz geopolityki, które zdawały się być ideologicznie skażone (Carl Ortwin Sauer nazwał nawet geopolitykę „bękarcką córką geografii”). W rezultacie od połowy lat czterdziestych ubiegłego wieku geografia polityczna i geopolityka właściwie znikały z publicznego dyskursu. Niewiele prac naukowych opublikowano pod ich szyldem, a te, które się ukazały, zawsze podejmowały próby odcięcia się od stanowisk ideologicznych oraz umocnienia aspektów naukowych i deskryptywnych. Wywołało to reperkusje, które – jak zobaczymy – dotykały badania nad granicami aż do lat siedemdziesiątych–osiemdziesiątych zeszłego wieku.

Problem granic (ang. frontiers) interesował zatem geografię od początku jej instytucjonalizacji w XIX wieku jako współczesnej dyscypliny. Co więcej, studia nad granicami w zakresie teorii, jak i badań stosowanych rozwijały się intensywnie w różnych dziedzinach, takich jak nauki polityczne, prawo, ekonomia, historia, socjologia czy antropologia. Logicznie rzecz ujmując, ewolucja idei, do której geografia się przyczyniła, odpowiada kontekstowi, w którym idee te były kształtowane, i problemom pojawiającym się na każdym etapie ich rozwoju. Ponadto należy uwzględnić zróżnicowanie debat wyrosłych z uwarunkowań kulturowych w poszczególnych krajach i przyczyniających się do postępu naukowego w tej dziedzinie.

Można wyróżnić pięć etapów rozwoju studiów nad granicami: początkowy (XIX wiek – początek XX wieku), odpowiadający początkom geografii politycznej; lata 1914–1945 – naznaczony refleksją dotyczącą dwóch wojen światowych i ich okoliczności; lata 1945–1965 – szukający ogólnych modeli oraz propozycji postępowania [badawczego – przyp. tłum.]; lata 1965–1989 – powiązany z wyłonieniem się geopolityki krytycznej oraz od 1989 roku – mający na celu rewizję pojęcia → granicy w ramach globalizacji, transformacji spowodowanych końcem zimnej wojny oraz wprowadzeniem nowych perspektyw (współpracy kulturowej, społecznej, ekonomicznej, transgranicz nej etc.). Tych pięć etapów pokazuje ciągłość, a także rozłamy wynikające w dużej mierze z ewolucji państwa powestfalskiego w kontekście systemu światowego oraz związanego z nim znaczenia koncepcji państwowości.

Geografia i granice: pięć etapów relacji

Etap początkowy rozwijania studiów nad granicami trwał od połowy XIX do początku XX wieku. Europa przeżywała wówczas głębokie zmiany geopolityczne, a w wielu rejonach świata granice dopiero się formowały, co było związane z dynamiką konsolidacyjną państw narodowych i kolonizacji. W tym kontekście niemiecka geografia karmiła się uznanymi ideami ekologii, kładąc podwaliny pod geografię polityczną i tym samym wywołując pierwszą refleksję nad organiczną logiką natury i zachowania państwa, z Ratzelem jako głównym teoretykiem ( Ratzel 1897). Ellen Churchill Semple (1911), która była amerykańską uczennicą Ratzela, uznała, że granice fizyczne (pustynie, łańcuchy górskie) są bardziej adekwatne od tych ustalonych sztucznie w bardziej zhumanizowanej przestrzeni, pomimo tego, iż brała pod uwagę naciski, jakie wywierały na granice czynniki kulturowe (czyli historyczne). Z drugiej strony Élisée Réclus, francuski geograf – anarchista, któremu blisko było do uniwersalistycznych i federalistycznych pomysłów Pierre’a-Josepha Proudhona i który żył w tych samych czasach co Ratzel, odrzucał istnienie naturalnych granic, uważając taki koncept za uzasadnienie dla ekspansywnej polityki państwowej (Réclus 1905–1908). Taki sam punkt widzenia został przyjęty na początku XX wieku przez francuski posybilizm geograficzny, popularyzowany przez Paula Vidala de la Blache’a i jego uczniów, którzy podkreślali znaczenie geohistorycznego komponentu w kształtowaniu się i ewolucji granic. Tej idei bronił też Camille Vallaux w pracy, która jest uważana za podwaliny francuskiej geografii politycznej (Vallaux 1911). Lucien Febvre, historyk Szkoły Annales, któremu blisko było do pomysłów Vidala, przyjął również taką perspektywę w jednej ze swoich najważniejszych prac (Febvre 1922).
Posybilizm w amerykańskiej geografii przez pierwszych trzydzieści lat XX wieku również prezentował perspektywę geohistoryczną. Przykładowo, Richard Hartshorne (1936) zaproponował klasyfikację (na granice „antecedentne”, „pionierskie” czy „subsekwentne”) powiązaną ze stopniem zaawansowania rozwoju osadnictwa, nazywanego przez niego „krajobrazem kulturowym”. Podsumowując, dzięki wymienionym autorom i wielu innym w tym pierwszym etapie zdefiniowane zostały scenariusze debaty teoretycznej, która była kontynuowana przez kolejny wiek.
Druga faza (1914–1945) pod względem teorii jest mocno powiązana z pierwszą. Dwie wojny światowe doprowadziły do ważnego uczestnictwa geografii w wydarzeniach, które radykalnie zmieniły mapę świata. Wyłonienie się geopolityki, jako argumentu naukowego oraz jako praktyki politycznej, doprowadziło, za sprawą zwolenników Ratzela, najpierw do sukcesu, a później do upadku tej subdyscypliny, jej argumentacji i koncepcji. W tym okresie granice raczej zdają się być instrumentem niż faktem. Podążając za myślą Ratzela i jego organicystycznymi postulatami, można wizualizować granicę jako „skórę” państwa, która wykazuje dużą wrażliwość, a jednocześnie nieustannie dostosowuje się do ciała, które zakrywa, do jego wzrostu bądź kurczenia się. W tej instrumentalnej perspektywie argumentacja dotycząca naturalnego, kulturowego, historycznego czy politycznego charakteru granic i ich umiejscowienia przecina się z ich teoretycznymi i empirycznymi podwalinami.
Paradoksalnie, w tym samym czasie istniały silnie symboliczne i esencjalistyczne ujęcia granic: jedne odnosiły się do tożsamości zbiorowej i sakralizacji państwowego terytorium, podczas gdy inne były naznaczone wyraźnym pragmatyzmem i taktycyzmem. Przykładowo, granice mogły powstawać w wyniku zmian terytorialnych, jak zniknięcie Imperium Osmańskiego, czy debat i ustaleń, jak w przypadku postanowień traktatu wersalskiego, gdzie geografowie tacy, jak Emmanuel de Martonne, Halford Mackinder czy Isaiah Bowman, odegrali znaczącą rolę (na marginesie ich działalności naukowej). Ich znaczenie mogło być podobne do tego, które przypisuje się Karlowi Haushoferowi, Ottonowi Maullowi czy Walterowi Christallerowi w Niemczech w latach dwudziestych i trzydziestych zeszłego wieku.
Krótko mówiąc, jest to okres intensywnych prac empirycznych i teoretycznych ( Minghi 1963), w którym pojawiły się istotne propozycje systematyzacji podejść, takie jak wspomnianego już Hartshorne’a czy francuskiego geografa Jacques’a Ancela (1938), który klasyfikował granice na równoważni pomiędzy „masami” i „siłami”. W tym czasie opublikowane zostały także niezliczone analizy dotyczące zjawisk sprzed transformacji spowodowanej końcem I wojny światowej i po tych przeobrażeniach.
Trzecia faza wpisuje się w powstanie nowego porządku międzynarodowego (powołanie Organizacji Narodów Zjednoczonych, podział na bloki, odrzucenie geopolityki przez środowiska naukowe, pierwsze kroki ku integracji europejskiej), które nastąpiło w tym samym czasie, co silne przeorientowanie się geografii w stronę podejść mniej skupionych na geohistorycznym wyjaśnieniu procesów przestrzennych, a bardziej zainteresowanych – podążając za paradygmatem neopozytywistycznym – sformułowaniem teorii zapewniających rozwiązania dla problemów i polityki planowania przestrzennego (np. związanych z powołaniem do istnienia międzynarodowych granic morskich). Ta „nowa geografia”, uprawiana głównie w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, oznaczała także przewrót w obrębie studiów nad granicami. Przykłady takich skoncentrowanych podejść, dotyczących m.in. ekonomiczno-terytorialnego wpływu granic i ich systematyzacji, prezentowali w swoich pracach tacy autorzy, jak Julian V. Minghi (1963), Samuel W. Boggs (1940) czy August Lösch (1954/1940 – niemiecka edycja; chociaż Lösch nie był geografem, miał ogromny wpływ na dyscyplinę). Te perspektywy przyniosły nowe i interesujące wizje przestrzeni, szczególnie ważne dla relacji transgranicznych na poziomie lokalnym i regionalnym, które – jak zobaczymy – utworzą jedną z najważniejszych współczesnych ram badawczych.
Inną cechą tego okresu jest stworzenie koncepcji państwa jako „zasobnika” obejmującego takie elementy, jak społeczeństwo, ekonomia, państwowość – rozwijanej przez Szkołę Amerykańską pod przewodnictwem Hartshorne’a ( Taylor 1985). Granica jest tu ujęta w kategoriach limitu, a niekoniecznie jako miejsce spotkania, podkreślone są też jej aspekty funkcjonalne. Ta perspektywa będzie stanowiła podstawę dla – jak to zdefiniuje parę dekad później John Agnew (1994, 2008) – „pułapki terytorialnej”, hegemonistycznej wizji terytorium zbudowanego jako mozaika z państw określonych i oddzielonych od siebie daną granicą.
Sytuacja globalnego niezadowolenia (dekolonizacja, krytyka wielonarodowego kapitalizmu, narastający odzew bloku wschodniego, walki o prawa obywatelskie, miejskie, środowiskowe, indywidualne itd.), charakteryzująca lata sześćdziesiąte XX w., zwróciła dyscyplinę ku jej nowemu etapowi (1965–1989), w którym doszło do powrotu geografii politycznej zasilanej teoriami krytycznymi, zalewającymi wszystkie nauki społeczne. Na tym gruncie znów pojawiło się spojrzenie geohistoryczne na granice, a w ich analizach kładziono nacisk na dynamikę sił.
W tym okresie frankofońska geografia miała ogromny wkład w rozwój dyscypliny, zasadniczy dla zrozumienia powrotu geopolityki i ogólniej wpływów marksistowskich w naukach społecznych. Wokół Yves’a Lacoste’a i magazynu „Hérodote” toczyły się kluczowe debaty dotyczące wspomnianych zagadnień, jednak nie miały one specjalnego znaczenia dla problematyki granic aż do lat osiemdziesiątych XX w., kiedy pojawiły się na przykład prace Michela Fouchera (1988). Warto wspomnieć też o wkładzie André-Louisa Sanguina (1977), Paula Guichonneta i Claude’a Raffestina (1974), którzy zaproponowali innowacyjne spojrzenie na ewolucję granic oraz klucz do odczytywania relacji transgranicznych, zwłaszcza w Europie Zachodniej, która zaczęła definiować oraz wzmacniać wspólne instytucje i współpracę między państwami.
W kontekście anglosaskim można zaobserwować podążanie w różnych kierunkach. Niektóre podejścia były zakorzenione w tradycji kulturalistycznej, w środowisku, w którym rozkwitały studia humanistyczne tworzone przez autorów takich jak Julian V. Minghi (1963), wskazujący na „krajobrazy” przygraniczne, czy John R.V. Prescott, który wyznaczał kanony w polu konceptualnym, wprowadzając na przykład rozróżnienie pomiędzy border, boundary i frontier ( Prescott 1987). Z drugiej strony, perspektywy „krytyczne”, „postkolonialne” itd. w latach osiemdziesiątych XX w. dostarczyły niezwyk le dużo nowych podejść, inspirujących znaczną część refleksji naukowych w kolejnych dwóch dekadach.
Ostatnia faza, rozpoczynająca się w 1989 roku upadkiem muru berlińskiego, odpowiada globalizacji oraz utworzeniu nowych, wielkich bloków regionalnych. Geografia odkrywa, że ogłoszone zniknięcie granic nie nastąpiło, ale ma miejsce proces głębokiej i szybkiej redefinicji ich natury i funkcji. Podejścia geograficzne w tym okresie znacznie się różnicują, co objawia się wielością szkół i motywów: podejście geopolityczne jest teraz uzupełniane innymi perspektywami, takimi jak geografia kultury, której blisko do antropologii czy ujęć ekonomicznych i społecznych, zainteresowanych takimi aspektami, jak spójność terytorialna lub → współpraca transgraniczna. David Newman (2003b) w tekście poświęconym granicom społeczno-kulturowym, mającym na celu uporanie się z koncepcją granicy, proponuje cztery „kształtujące się” pola studiów, które dość precyzyjnie syntetyzują współczesne kierunki badań. Newman wskazuje na wyłaniające się hierarchie państwowe i lokalne, na granice społeczno-kulturowe i politykę tożsamości, na zarządzanie granicami i na „świat bez granic” (pisany w cudzysłowie przez autora).
Do tych pól można zakwalifikować najważniejszych autorów, motywy i koncepty. W tym miejscu należy koniecznie wspomnieć m.in. o Doreen Massey (1991), Neilu Brennerze (1999) czy Johnie Agnew (1994, 2008) i ich refleksjach nad związkami między globalizacją, skalami terytorialnymi czy tożsamością (od indywidualnej do klasowej) oraz nad ich wpływem na państwa i ich suwerenność (która znów, nieoczekiwanie, jest kluczowym konceptem). Agnew – jak już zostało wspomniane – skupia się na granicach państwowych i ich (de)konstrukcji. Z perspektywy kulturalistycznej i w podejściach antropologicznych teksty źródłowe zostały napisane przez wspomnianego wcześniej Davida Newmana (2003a, 2003b) czy Anssiego Paasiego z Finlandii (1996). Paasi jest jednym z czołowych badaczy zajmujących się odrodzeniem → nacjonalizmu (subpaństwowego bądź apaństwowego). Zagadnienie to łączy się z neoregionalizmem, wokół którego refleksję teoretyczną rozwija w Europie między innymi Michael Keating (1998). Wymienione pola mogą zostać wpisane w kontekst odrodzenia się zainteresowania geopolityką w świecie naukowym i granicą jako jej kluczowym przedmiotem. Jest to widoczne zwłaszcza w tekstach Newmana i Paasiego (1998), Barbary Hooper i Oliviera Kramscha (2004), Vladimira Kolossova (2005) czy Henka van Houtuma (2005).

Na koniec warto dodać, że Europa oferuje zdecydowanie atrakcyjny grunt, podobnie jak Ameryka Północna, dla rozwoju teorii oraz badań nad współczesnymi granicami. Europa stała się laboratorium dekonstrukcji granic (→ bordering, debordering, rebordering), polem badań nad relacjami transgranicznymi oraz współpracą transgraniczną i wreszcie przykładem oporu przed całkowitą eliminacją granic. Istnieją niezliczone badania odnoszące się do geografii Unii Europejskiej i jej granic. Aby przywołać kilka, warto wspomnieć o pracach Michaeli Trippl (2010), Jamesa W. Scotta (2012) czy Christophe’a Sohna i Bernarda Reitela (2016), skupiających się zwłaszcza na relacjach transgranicznych oraz ich wpływie na skale lokalne i regionalne.

Z języka angielskiego tłumaczyła Patrycja Karpińska

Bibliografia:

Agnew J. (1994). The territorial trap: The geographical assumptions in international relations theory. „Review of International Political Economy”, 1(1): 53–80.
Agnew J. (2008). Borders on the mind: Re-framing border thinking. „Ethics and Global Politics”, 1(4): 175–191.
Ancel J. (1938). Géographie des frontières. Paris: Gallimard.
Anderson J., O’Dowd L. (1999). Borders, border regions and territoriality: Contradictory meanings, changing significance. „Regional Studies”, 33(7): 593–604.
Bauder H. (2011). Toward a critical geography of the border: Engaging the dialectic of practice and meaning. „Annals of the Association of American Geographers”, 101(5): 1126–1139.
Boggs S.W. (1940). International Boundaries. New York: Columbia University Press.
Brenner N. (1999). Globalization as reterritorialization: the re-scaling of urban governance in the European Union. „Urban Studies”, 36(3): 431–451.
Bufon M. (1993). Cultural and social dimensions of borderlands: The case of the Italo-Slovene trans-border area. „GeoJournal”, 30(3): 235–240.
Fawcett C.B. (1918). Frontiers: A Study in Political Geography. Oxford: Clarendon Press.
Febvre L. (1922). La terre et l’évolution humaine. Introduction géographique à l’histoire. Paris: La Renaissance du Livre.
Foucher M. (1988). Fronts et frontières. Un tour du monde géopolitique. Paris: Fayard.
Guichonnet P., Raffestin C. (1974). Géographie des frontières. Paris: Presses Universitaires de France.
Hartshorne R. (1936). Suggestions on the terminology of political boundaries. „Annals of the Association of American Geographers”, 26(1): 56–57.
Hooper B., Kramsch O. (red.) (2004). Cross-Border Governance in the European Union. London: Routledge.
Houtum H. van (2005). The geopolitics of borders and boundaries. „Geopolitics”, 10(4): 672–679.
Keating M. (1998). The New Regionalism in Western Europe: Territorial Restructuring and Political Change. Northampton: Edward Elgar Publishing.
Kolossov V. (2005). Border studies: Changing perspectives and theoretical approaches. „Geopolitics”, 10(4): 606–632.
Lösch A. (1954). The Economics of Location. New Haven: Yale University Press.
Massey D. (1991). A global sense of place. Marxism Today, 35(6): 24–29.
Medeiros E. (2011). (Re)defining the Euroregion concept. „European Planning Studies”, 19(1): 141–158.
Minghi J.V. (1963). Boundary studies in political geography. „Annals of the Association of American Geographers”, 53(3): 407–428.
Newman D. (2003a). On borders and power: A theoretical framework. „Journal of Borderland Studies”, 18(1): 13−25.
Newman D. (2003b). Boundaries. W: J. Agnew, K. Mitchell, G. Toal (red.), A Companion to Political Geography (s. 302–314). London: Blackwell Publishing Ltd.
Newman D., Paasi A. (1998). Fences and neighbours in the postmodern world: Boundary narratives in political geography. „Progress in Human Geography”, 22(2): 186–207.
Paasi A. (1996). Territories, Boundaries, and Consciousness: The Changing Geographies of the Finnish-Russian Boundary. Chichester: Wiley and Sons.
Pounds N. (1951). The origin of the idea of natural frontiers in France. „Annals of the Association of American Geographers”, 41(2): 146−157.
Prescott J.R.V. (1987). Political Boundaries and Frontiers. London: Unwin Hyman.
Raffestin C. (1986). Eléments pour une théorie de la frontière. „Diogène”, 34(134): 3–21.
Ratzel F. (1896). Die Gesetze des räumlichen Wachstums der Staaten. „Petermanns Geographische Mitteilungen”, 42: 97–107.
Ratzel F. (1897). Politische Geographie. München – Leipzig: Oldenbourg.
Réclus E. (1905–1908). L’homme et la Terre. 6 Vol. Paris: Librairie Universelle.
Sanguin A.-L. (1977). La géographie politique. Paris: Presses Universitaires de France.
Scott J.W. (2012). European politics of borders, border symbolism and cross-border cooperation. W: T. Wilson, H. Donnan (red.), A Companion to Border Studies (s. 83–99). Hoboken: Wiley-Blackwell Publishing.
Semple E.C. (1911). Influences of Geographic Environment on the Basis of Ratzel’s System of Anthropo-Geography. New York: Henry Holt & Co.
Sohn C., Reitel B. (2016). The role of national states in the construction of cross-border metropolitan regions in Europe: A scalar approach. „European Urban and Regional Studies”, 23(3): 306–321.
Taylor P.J. (1985). Political Geography: World-Economy, Nation-State and Locality. London – New York: Longman.
Trippl M. (2010). Developing cross-border regional innovation systems: Key factors and challenges. „Tijdschrift voor economische en sociale geografie”, 101(2): 150–160.
Vallaux C. (1911). Géographie sociale. Le sol et l’État. Paris: Doin.