Zdzisław J. Winnicki

Instytut Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego

Uskok cywilizacyjny jako kategoria socjopolitologiczna

Współczesne stosunki międzynarodowe, w szczególności zagadnienia bezpieczeństwa regionalnego i globalnego, badane są w oparciu o dominujące teorie tych stosunków ¹. Obok najbardziej rozpowszechnionych – teorii realistycznej, konstruktywistycznej i regionalistycznej, istnieje teoria paradygmatu cywilizacyjnego. Najbardziej znanym współtwórcą tej ostatniej był polski uczony Feliks Koneczny (2002). Teoria paradygmatu cywilizacyjnego uległa swoistemu zapomnieniu czy została niejako zlekceważona w warunkach dominującej w XX wieku praktyki sporu ideologicznego (marksizm, nazizm w konflikcie z tzw. wolnym światem). Upadek bipolarnego stosunku wielkich bloków ideologicznych po rozpadzie ZSRR przywiódł część badaczy i polityczny mainstream do wniosku o rzekomym „końcu historii” (teoria Francisa Fukuyamy [1996]), a zatem o zasadniczym ograniczeniu pól konfliktów. Praktyka okazała się całkiem inna. W tej sytuacji Samuel P. Huntington (1997) odnowił i zrekonstruował w odniesieniu do współczesności lekceważoną dotąd teorię paradygmatu cywilizacyjnego. Jednym z jej elementów jest koncepcja uskoku cywilizacyjnego jako geopolitycznego zetknięcia cywilizacji.

Uskok cywilizacyjny to linearne zetknięcie obszarów etnicznych (narodowościowych), często także wyznaniowych oraz kulturowych, występujący na ogół poza granicą polityczną (państwową) dominującego obszaru cywilizacyjnego (schemat ilustrujący zasięg uskoku, przedstawiony przez Huntingtona, ma charakter poglądowy wskazujący na istnienie uskoku na granicach politycznych, np. na granicy Finlandii z Federacją Rosyjską, przy czym autor nie uwzględnił obszaru Karelii, gdzie ludność pochodzenia fińskiego przynależy cywilizacyjnie do tego samego kręgu, co obywatele Finlandii). Przyjmując definicję, z której wynika, iż „cywilizacja jest to geopolityczny system koherentnych kultur” (Winnicki 2013), uskokiem cywilizacyjnym jest region zamieszkały w danym państwie przez ludność przynależną kulturowo do innego kręgu cywilizacyjnego, na ogół tożsamego z ludnością państwa sąsiedzkiego.

Uskok cywilizacyjny powstaje zazwyczaj w wyniku zmian → granic lub wskutek trwałego procesu osadnictwa. Przykładem współczesnym jest teren północno-zachodnich rejonów Republiki Białorusi zamieszkałych w znaczącym odsetku przez ludność utożsamiającą się z narodowością polską i wyznającą w absolutnej większości rzymski katolicyzm, odmiennie od mieszkańców centralnych i wschodnich regionów dzisiejszej Białorusi, gdzie dominuje tożsamość narodowa białoruska oraz wyznanie prawosławne. Jest to uskok cywilizacyjny pomiędzy cywilizacją zachodnią (łacińską) i rosyjsko-prawosławną (recte wschodniosłowiańską).

Zagadnienie uskoku cywilizacyjnego jako kategorii geopolitycznej wprowadził do obiegu naukowego Samuel P. Huntington (1997) w swym opracowaniu o „zderzeniu cywilizacji”. Wcześniejsi badacze paradygmatu cywilizacyjnego jako aspektu relacji międzynarodowych, w szczególności bezpieczeństwa międzynarodowego (też narodowego), kategorii uskoku nie wyodrębniali. Praktycznie wszyscy badacze owej kwestii zwracali natomiast uwagę na kategorie zróżnicowania kulturowego jako wyznacznika przynależności cywilizacyjnej.

Ryc. 1. Kręgi kulturowo-cywilizacyjne Europy Środkowej i Wschodniej i wschodnia granica zachodniej cywilizacji według Huntingtona (1997: 231)

Uskok cywilizacyjny w Europie Środkowej i Wschodniej

Wyodrębniona wyżej definicja cywilizacji z metodologicznego punktu widzenia ma charakter politologiczny i została sformułowana w odniesieniu do współczesnych stosunków międzynarodowych rozumianych jako relacje międzypaństwowe. Wcześniejsze propozycje definicyjne, np. Feliksa Konecznego (2002), dotyczyły sytuacji, gdy nie wszędzie w owym czasie istniały struktury państwowe, a wiele narodów zarówno historycznych (np. Polacy pod zaborami), jak i tzw. nowych formowało swą tożsamość in statu nascendi (np. Białorusini). Obecnie status większości narodów opiera się o utrwalone państwowości narodowe objęte granicami państwowymi. W takim znaczeniu uskok cywilizacyjny odnosi się do grup narodowych (wyznaniowych, kulturowych) autochtonicznych, zamieszkujących zwarcie obszar państwa o dominującej, innej od mniejszości, cywilizacji. Nie jest natomiast uskokiem w powyższym rozumieniu skupisko w miarę ustabilizowanych terytorialnie grup napływowych o cechach innej cywilizacji, gettowo grupujących się w państwach dominującej cywilizacji, co można zaobserwować np. w przypadku napływowych grup reprezentujących cywilizację islamską w szeregu państw Europy Zachodniej (w Republice Federalnej Niemiec, Francji, Belgii oraz dzielnice nieangielskie w miastach brytyjskich). W odniesieniu do tej ostatniej sytuacji należałoby zaproponować status (i jednocześnie definicję) enklawy cywilizacyjnej. Nie jest uskokiem w powyższym rozumieniu linearny zasięg zamieszkania Węgrów na Słowacji czy Polaków na Litwie, ponieważ narody te należą do tej samej cywilizacji.

Badacze prowadzący swe obserwacje przy użyciu metody paradygmatu cywilizacyjnego twierdzą, iż istniejące współcześnie granice cywilizacyjne wyznaczane przez uskok cywilizacyjny mają potencjalnie dezintegracyjny charakter w odniesieniu do relacji zarówno międzynarodowych, jak i wewnątrzpaństwowych. Mogą stanowić potencjalne źródło konfliktów aż do wytworzenia się stanów proseparacyjnych, z jakimi spotykamy się w praktyce bezpośrednio, np. w warunkach współczesnego konfliktu na Ukrainie, gdzie obok uwarunkowań historycznych i politycznych czynnik paradygmatu cywilizacyjnego ma niezaprzeczalne znaczenie, choć nie zawsze jest uwzględniane w analizach sytuacyjnych genezy konfliktów.

Powyższe wiąże się z kolejnym pojęciem Huntingtonowskim, sprowadzającym się do tezy, iż w państwach o wyraźnie funkcjonującym (istniejącym) uskoku cywilizacyjnym mamy częstokroć do czynienia z kategorią państwa cywilizacyjnie rozszczepionego, co – jak wskazywano wyżej – może potęgować tendencje odśrodkowe, a nawet separatystyczne. To z kolei wywołuje (na ogół) politykę państwową zmierzającą do niwelowania potencjalnego zagrożenia, np. poprzez działania nakierowane na asymilację narodowościową (wyznaniową), mającą osłabić poczucie odrębności kulturowej mniejszości. Przykładem takiego działania jest polityka wyznaniowa w Republice Białorusi, gdzie zarówno władze państwowe, jak i narodowa opozycja białoruska (zwłaszcza ta ostatnia) usilnie lansują tezę o nieistnieniu w tym państwie polskiej → mniejszości narodowej, lecz grupy nazywanej Białorusinami-katolikami. Huntingtonowski uskok cywilizacyjny oraz stan „państwa rozszczepionego” w praktyce współczesnej Republiki Białorusi to przede wszystkim relacja politycznej oraz religijnej (prawosławnej i postprawosławnej ²) białoruskości do miejscowej polskości. Na tym tle należy rozpatrywać m.in. stosunek władz białoruskich do działających w tym państwie struktur Związku Polaków na Białorusi, naciski na białorutenizację liturgii w kościele katolickim oraz utrudnienia w rozwoju tamtejszego szkolnictwa polskojęzycznego. Jest to modelowe działanie władz państwowych znajdujących się w podobnej sytuacji.

Zaprezentowana wyżej mapka (ryc. 1) ukazuje poglądowo zasięg uskoku cywilizacyjnego w Europie Środkowej i Wschodniej. Uskok ma charakter linearny o kierunku zasadniczo południkowym. Obecnie zasięg ten ma charakter mobilny. Na Białorusi wskutek postępującej depolonizacji uskok przesuwa się na zachód. Na Ukrainie kształtuje się w innym miejscu, aniżeli wykazał to Huntington, i wraz ze wzrostem narodowego uświadomienia Ukraińców przesuwa się na wschód.

Na Bałkanach, gdzie przyczyn wojny w byłej Jugosławii upatrywano niemal wyłącznie w dążeniach niepodległościowo-separatystycznych narodowych podmiotów federacji, uskok i rozszczepienie odpowiadały stykowi prawosławia, katolicyzmu i islamu w tym federacyjnym państwie, mimo iż dotyczyło to sytuacji w znacznym stopniu zateizowanej Serbii, Macedonii czy Czarnogóry, gdzie wyznanie ma charakter bardziej kulturowy aniżeli konfesyjny. Po rozpadzie Jugosławii uskok przestał mieć charakter kulturowo-polityczny wobec powstania w miarę jednolitych, nowych państw narodowych. Odmienności cywilizacyjne mają charakter kulturowy, jak to wskazaliśmy w definicji. Nie mają natomiast charakteru etnicznego czy rasowego. Afroamerykanie w większości są częścią cywilizacji zachodniej, a bośniaccy Słowianie – islamskiej.

Literatura polecana

1. Besançon A. (2004). Granice Europy. Nowe Państwo, 3: 38–40.
2. Hnatiuk O. (2003). Pożegnanie z imperium. Ukraińskie dyskusje o tożsamości. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
3. Janusz K. (1997). Konfrontacje. Rosja – Zachód. Zderzenie cywilizacji. Komorów: Wydawnictwo Antyk – Marcin Dybowski.
4. Krawczyk R. (2004). Podstawy cywilizacji europejskiej. Warszawa: Wyższa Szkoła Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego.
5. Leszczenko L., Giebień H., Jagiełło-Szostak A., Jarząbek J., Szyszlak E., Szyszlak T. (2019). Pogranicza cywilizacji. Wpływ dylematów tożsamościowych na politykę zagraniczną i bezpieczeństwa państw Europy Środkowo-Wschodniej. Warszawa: Wydawnictwo Elipsa.
6. Marciszewski W. (2001). Cywilizacja liberalna a świat zachodni. Próba uściślenia pojęć poprzez definicje operacyjne. „Przegląd Filozoficzny”, 4, http:www.calculemus.org./lect/ mns/12/cywiliz.pdf (dostęp: 21.11.2019).
7. Winnicki Z.J. (2008). Uwagi o cywilizacyjnych aspektach współczesnych stosunków międzynarodowych w Europie Środkowo-Wschodniej. W: J. Juchnowski, M.S. Wolański (red.), Studia z nauk społecznych i humanistycznych – Ex libris XX lat WNS (s. 631–641). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
8. Winnicki Z.J. (2009a). Polska – Białoruś: uskok i przenikanie cywilizacyjne. Uwagi dyskusyjne. W: B. Grott (red.), Polityczne, religijne i kulturalne aspekty sprawy polskiej na kresach wschodnich (s. 231–253). Kraków: Księgarnia Akademicka.
9. Winnicki Z.J. (2009b). Problematyka pojęć cywilizacji w badaniach naukowych. „Rocznik Stowarzyszenia Naukowców Polaków Litwy”, 7: 4–21.
10. Winnicki Z.J. (2010). Cywilizacyjne znaczenie polskiej mniejszości narodowej w RB. W: Z.J. Winnicki, T. Gawin (red.), Polska mniejszość narodowa na Białorusi. Związek Po laków na Białorusi w 20-lecie działalności (s. 11–33). Białystok: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Administracji Publicznej im. St. Staszica.
11. Winnicki Z.J. (2019). Współczesne relacje międzycywilizacyjne na obszarze „uskoku białoruskiego”. W: M. Dębicki, J. Makaro (red.), Sąsiedztwa III RP – Białoruś. Zagadnienia społeczne (s. 79–96). Wrocław: Wydawnictwo GAJT.
12. Zoll A. (2001). Trzy filary naszej cywilizacji. Rzeczpospolita. Plus–Minus, nr 33, 18–19 sierpnia.

Bibliografia:

1. Eberhardt P. (2006). Granica wschodnia cywilizacji łacińskiej w Europie. „Przegląd Wschodni”, 10(2): 417–427.
2. Fukuyama F. (1996). Koniec historii i ostatni człowiek. Poznań: Zysk i S-ka.
3. Huntington S.P. (1997). Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego (tłum. H. Jankowska). Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza.
4. Koneczny F. (2002). O wielości cywilizacji (wyd. V). Warszawa: Wydawnictwo Antyk – Marcin Dybowski.
5. Winnicki Z.J. (2013). Białoruskie uwarunkowania cywilizacyjno-ustrojowe. W: Z.J. Winnicki, Ideologia państwowa Republiki Białoruś – teoria i praktyka projektu. Analiza politologiczna (s. 41–63). Wrocław: Wydawnictwo Arboretrum.

Przypisy:

1. Niniejszy artykuł ogranicza się do studium przypadku polsko-białoruskiego odcinka uskoku cywilizacyjnego. ↩︎
2. O kulturowo-religijnym znaczeniu tej kwestii, również w wydaniu politycznym, świadczy znana wypowiedź prezydenta Białorusi: „ja prawosławnyj ateist!”, a także zasłyszana w Białostockiem opowieść o spotkaniu czołówek Armii Czerwonej w podhajnówskiej wiosce z miejscową ludnością białoruską: na pytanie zadane przez czerwonoarmistów „kto wy?” miejscowi odpowiedzieli „prawosławnyje!” – „wo to tak jak my, tolko my ateisty” mieli odpowiedzieć czerwonoarmiści. ↩︎