Pogranicze cywilizacyjne

Przedstawienie koncepcji pogranicza cywilizacyjnego (Sadowski 2013: 278–294) powinno zostać poprzedzone przynajmniej kilkoma założeniami teoretycznymi. Konieczne jest przyjęcie tezy o realnym istnieniu fenomenu cywilizacji. Na polskim rynku wydawniczym można spotkać wiele publikacji poświęconych teorii cywilizacji (por. literatura zalecana: Znaniecki 1990; Huntington 1997; Hanna 2004; Wallerstein 2004; Pawluczuk 2008; Paleczny, Banaś 2012 i inne). Godna odnotowania jest mało znana w Polsce praca Feliksa Konecznego na temat cywilizacji, w tym polskiej (por. Koneczny 1962). Podobnie jak większość koncepcji cywilizacji, także badania nad pograniczem cywilizacyjnym powinny być realizowane w perspektywie kulturowej (Pawluczuk 1999; Halecki 1952; Raźny 2010; Sadowski 2013). Przyjęcie takiej perspektywy powoduje, że traktuje się koncepcję cywilizacji jako najogólniejszy stan kultury, jako typ etnosu. „Cywilizacje w tym znaczeniu – stwierdza Włodzimierz Pawluczuk – są zatem najszerszym typem etnosu, charakteryzującym się długim trwaniem, oporem na zmiany pod wpływem czynników zewnętrznych” (Pawluczuk 2008: 8). Z kolei zdaniem Samuela P. Huntingtona „najważniejsze różnice w stopniu rozwoju politycznego, gospodarczego między cywilizacjami zakorzenione są w odrębnościach kulturowych” (Huntington 1997: 45–46).

Cywilizacja jest więc najwyższym kulturowym stopniem ugrupowania ludzi i najszerszą płaszczyzną kulturowej tożsamości, ponad którą jest już tylko to, co odróżnia człowieka od innych gatunków […]. Określana jest zarówno przez obiektywne wspólne elementy, jak: język, historia, religia, obyczaje, instytucje społeczne, jak i subiektywną samoidentyfikację ludzi […]. Cywilizacja, do której należy [człowiek – przyp. A.S.], to najszersza płaszczyzna identyfikacji, z którą się silnie utożsamia (tamże: 45–46).

Warto podkreślić za Shmuelem N. Eisenstadtem, że cywilizacje nie stanowią systemów zamkniętych, ale podlegają ciągłym zmianom, powodowanym warunkami wewnętrznymi i zewnętrznymi (Eisenstadt 2009).

Badania nad pograniczami cywilizacyjnymi zakładają istnienie przynajmniej kilku cywilizacji oraz jakiegoś obszaru (granicy) między nimi (por. Moczulski 2010: 171– 277). Pośrednio potwierdza to także Huntington, wskazując między innymi, że „cywilizacje nie mają wyraźnie wytyczonych granic, nie wiadomo dokładnie, gdzie się zaczynają i gdzie się kończą” (Huntington 1997: 46).

Następnie należałoby określić relacje między cywilizacją a innymi zbiorowościami wyróżnionymi na zasadzie kulturowej i tożsamościowej, szczególnie po to, aby ustalić wskaźniki o charakterze cywilizacyjnym, przynajmniej trochę różniące się od religijnych, narodowych, etnicznych, językowych i innych. Kolejne założenie obejmuje tezę, że w warunkach obecnych cywilizacje przeważnie są odmienne od innych zbiorowości wyodrębnionych na zasadzie politycznej, kulturowej oraz tożsamościowej. Na ogół autorzy traktujący o cywilizacjach wymieniają ich cechy, które są nieredukowalne do cech innych zbiorowości kulturowych.

Jednakże w warunkach demokratycznych na gruncie kształtującej się tożsamości cywilizacyjnej następuje historyczne zbliżanie się zasięgu poszczególnych cywilizacji oraz struktur politycznych, religii, narodów, grup etnicznych, językowych itp. W badaniach nad pograniczami cywilizacyjnymi, szczególnie z powodu konieczności ustalenia reguł do porównań, niezmiernie ważne jest wyodrębnienie faz rozwoju poszczególnych cywilizacji. Inaczej bowiem odbierane są społecznie np. wartości, wierzenia, a także instytucje cywilizacji znajdującej się w fazie wzrostu, a inaczej w fazie upadku (por. Toynbee 1991).

W przypadku kategorii cywilizacji przyjmuje się założenie kolejne, że pogranicze cywilizacyjne stanowi najszerszy typ pogranicza społeczno-kulturowego (Sadowski 2009). Wobec tego zarówno pogranicze narodowo-etniczne, jak i cywilizacyjne można badać za pomocą kategorii i metodologii wypracowanych na gruncie dotychczasowych badań nad pograniczem narodowo-etnicznym.

Moim zdaniem celem objęcia pełnego spectrum zjawisk i procesów społecznych, jakie mają miejsce na obszarach pogranicznych i transgranicznych, najogólniej rzecz biorąc, konieczne jest równoległe stosowanie przynajmniej czterech następujących pojęć: → pogranicza, pograniczność jako kategoria służąca do określenia całokształtu kontaktów międzykulturowych dokonujących się na obszarze pogranicza, transgranicze i transgraniczność, która obejmuje wszelkie postaci i formy przekraczania, przenikania granic administracyjno-państwowych, politycznych i innych (Sadowski 2008: 17–30).

Konieczne jest zatem przynajmniej krótkie przedstawienie pogranicza jako kategorii socjologicznej. Pogranicze jest to kategoria służąca do określenia obszaru (miejsca) wyznaczonego poprzez szczególny związek z terytorium pozostających ze sobą w trwałych kontaktach przedstawicieli dwóch lub więcej zbiorowości etniczno-kulturowych wyposażonych w tożsamość, których działania mają na celu jego utrzymanie (zawłaszczanie), oswojenie, a także rezultaty tych działań (tamże: 23–24).

Istota pogranicza jako kategorii socjologicznej sprowadza się przynajmniej do kilku autonomicznych stwierdzeń. Po pierwsze służy ono do wyodrębnienia obszaru ulokowanego najczęściej na styku dwóch lub więcej państw, społeczeństw, narodów, cechującego się tym, że jest zamieszkiwany przez przedstawicieli dwóch lub więcej wspólnot wyposażonych w tożsamości i kulturę. Po drugie obejmuje nie tylko samo wskazanie obszaru wraz z występującą tam strukturą społeczno-kulturową, ale ma też określać, jakie występują tam zbiorowości, o jakiej kulturze i jakie są ich wzajemne oddziaływania. Po trzecie cechą charakterystyczną pogranicza jest istniejąca tam więź terytorialna, jaką cechują się (lub powinny cechować się) wszystkie zamieszkujące tam społeczności. Wreszcie po czwarte pogranicze w dłuższym okresie w następstwie występującej tam pograniczności (transgraniczności) wypracowuje określony ład stosunków międzyludzkich, międzygrupowych, który powoduje, że badany obszar jest zdolny do funkcjonowania i rozwoju.

W nawiązaniu do przedstawionej interpretacji kategorii pogranicza proponuję następującą definicję pogranicza cywilizacyjnego. Pogranicze cywilizacyjne można zdefiniować jako zmienny historycznie, znajdujący się pomiędzy wyróżnionymi cywilizacjami obszar szczególnego zagęszczenia granic historycznych, etnicznych, religijnych, politycznych, językowych i innych, które stanowią czynne (będące składnikiem współczesnej świadomości lub pamięci społecznej) wyposażenie mieszkańców zróżnicowanych kulturowo i które służą do realizacji społecznych procesów włączania i wyłączania. Spoiwem łączącym pogranicze cywilizacyjne jest wielość dokonujących się tam trwałych kontaktów transkulturowych (transcywilizacyjnych), czyli transgraniczność cywilizacyjna.

W proponowanej definicji należałoby wyróżnić przynajmniej trzy elementy. Pogranicze cywilizacyjne stanowi szczególne zagęszczenie różnego rodzaju → granic, które wytworzyły się w wyniku ekspansji lub obrony, różnego rodzaju zderzeń kulturowych na społecznych obszarach pomiędzy cywilizacjami. Po drugie występujące na pograniczu cywilizacyjnym granice, podziały, zróżnicowania kulturowe, będące jego strukturalną cechą, jednocześnie służą do podejmowania kolejnych prób zawłaszczania lub obrony danego obszaru przez sąsiednie układy polityczno-cywilizacyjne, szerzej: do realizacji procesów społecznego włączania i wyłączania. Po trzecie pogranicze cywilizacyjne stanowi obszar, przestrzeń wzajemnych kontaktów międzycywilizacyjnych oraz wytwarzania się tam nowych wzorów kulturowych, które stają się łącznikiem, pomostem albo nowymi kryteriami podziałów pomiędzy cywilizacjami. Jak stwierdza Leszek Moczulski, do „swoistej mieszanki cywilizacyjnej może dojść w strefach styku, czy przenikania się wpływów” (Moczulski 2010: 171–277). Niezmiernie trudno jest odpowiedzieć na pytanie, jakie są długofalowe skutki styków cywilizacyjnych. W przypadku pogranicza cywilizacyjnego pomiędzy Wschodem a Zachodem wytworzyło się przynajmniej kilkanaście suwerennych państw narodowych, łącznie określanych jako Europa Środkowa. Jednakże na tym obszarze zamieszkania raczej nie wytworzyła się tożsamość środkowoeuropejska. Przeciwnie, mieszkańcy dokonywali oraz nadal dokonują wyboru przynależności cywilizacyjnej pomiędzy Europą Zachodnią (traktowaną zazwyczaj jako Europa) oraz zdecydowanie rzadziej – Europą Wschodnią.

Podobnie jak w przypadku pogranicza narodowo-etnicznego, wyróżnić należy społeczny obszar pogranicza cywilizacyjnego. Jest to elastycznie wyodrębniony obszar historycznych i współczesnych wpływów kulturowych cywilizacji sąsiednich. Historyczny charakter, terytorialny zasięg zamieszkania, współczesne rozmieszczenie przestrzenne mieszkańców, kierunki mobilności mieszkańców (ciążenia cywilizacyjne), stopień ich wymieszania, zasięgi przestrzenne poszczególnych cech dystynktywnych, takich jak: religia (wyznanie), język, złożona sfera zwyczajów i obyczajów, ich kanon kulturowy etc., to niektóre zmienne charakteryzujące społeczny obszar pogranicza cywilizacyjnego.

Czym szczególnym wyróżnia się społeczny obszar pogranicza cywilizacyjnego w porównaniu do innych obszarów nadgranicznych? Jak wynika z proponowanej definicji, jest to obszar szczególnego zagęszczenia granic politycznych, historycznych, etnicznych, religijnych czy innych społeczno-kulturowych, które stanowią czynne wyposażenie kulturowe mieszkańców. Byłaby to najczęściej jakaś konfiguracja granic polityczno-administracyjnych oraz społeczno-kulturowych.

Należy podkreślić, że przekraczanie granic na ogół wiąże się z określonymi trudnościami, barierami, które należy rozwiązać (pokonać). Przekraczanie granic może mieć charakter żywiołowy – i wówczas szczególnie wiąże się z wieloma trudnościami, nawet z możliwością wywoływania różnych napięć oraz konfliktów – lub w pewien sposób uporządkowany, kiedy przekraczanie granic jest uregulowane prawnie, a także wówczas, gdy do przekraczania granic posiadamy odpowiednie kompetencje kulturowe.

Czy pogranicze cywilizacyjne jest możliwe do wyodrębnienia terytorialnego? Zakładam, że tak, chociaż granice cywilizacyjne mają charakter dynamiczny i zmienny. Jednocześnie to, co dzieje się na pograniczach, przeważnie wiąże się ze szczególnym stosunkiem ulokowanych tam zbiorowości do wspólnie zamieszkiwanego terytorium, przy czym aspiracje do zawłaszczania tego samego terytorium (oraz mieszkańców) wyrażają przynajmniej dwie zbiorowości kulturowe ulokowane na pograniczach oraz cywilizacje sąsiednie. Konstruowane przestrzenne zasięgi poszczególnych cywilizacji na ogół „wkraczają” na obszary pograniczy cywilizacyjnych. Naturalnie zasięg i stopień oswajania danego terytorium przez cywilizacje sąsiednie mogą być bardzo różne, ale zjawisko w postaci zabiegów o oswajanie pogranicza cywilizacyjnego przez cywilizacje sąsiednie jest faktem. Przykładowo nie sposób badać czy nawet wyobrazić sobie zbiorowość religijną, etniczną, językową, regionalną, lokalną, a tym bardziej narodową bez oznaczania granic ich zasięgu, terytorium. Zasięg terytorialny może być realny, określony poprzez granice polityczno-administracyjne lub li tylko wyobrażony. Opowiadałbym się jednak za tym, aby więź terytorialną traktować jako strukturalną cechę także pogranicza cywilizacyjnego.

Więź terytorialna to spoiwo łączące zbiorowości z określonym terytorium. W przypadku zbiorowości wyróżnionych na zasadach przynależności cywilizacyjnej więź terytorialna ma szczególnie charakter przekonaniowy (wiara, że jest to ziemia mojej najszerszej wspólnoty, w połączeniu z różnymi formami predestynacji tej więzi) oraz ideologiczny. Przykładem znaczenia więzi terytorialnej w zakresie poczucia łączności cywilizacyjnej może być wielość sporów prowadzonych wokół przynależności obszarów i mieszkańców Europy Środkowej do Wschodu czy Zachodu. W każdym przypadku spory są na ogół poparte wielością kryteriów historycznych, politycznych i świadomościowych, a także nakazami moralnymi współokreślającymi przynależność cywilizacyjną danych pograniczy.

Kategoria pograniczności cywilizacyjnej służy do określenia całokształtu kontaktów międzykulturowych nawiązywanych na obszarach pograniczy cywilizacyjnych, a nawet szerzej, do wyróżnienia ogółu kontaktów oraz ich następstw w postaci nowych fenomenów społeczno-kulturowych dziejących się na pograniczach. Przykładowo może to być wielość zabiegów o dominację, o wyjście z sytuacji podporządkowania, a także powiązań tych treści ze sferą ekonomiczną, polityczną, historyczną itp. Skrótowo, w nawiązaniu do stanowiska Mariana Golki w sprawie transgraniczności, którą autor łączy z przenikaniem granic (Golka 1999: 20), pograniczność cywilizacyjna dotyczy przekraczania wszelkich granic usytuowanych na społecznym obszarze pogranicza cywilizacyjnego. Pograniczność jest dynamicznym wymiarem pogranicza, jest przejawem wielości wysiłków jednostkowych i zbiorowych skierowanych na przekraczanie granic. W warunkach współczesnych kontakty międzykulturowe przeważnie mają charakter zinstytucjonalizowany, postrzegane są w perspektywie potrzeb stosowania reguł, spełniania obowiązków i powinności.

Przekraczanie granic na pograniczach cywilizacyjnych oznaczałoby najczęściej ich unormowany instytucjonalnie i zorganizowany charakter. Pograniczność dotyczy więc szczególnie zjawisk (procesu) masowego i trwałego przepływu (przenikania) przez granice międzykulturowe ludzi, ich wzorów kulturowych, wartości, w połączeniu z aktywnymi działaniami na rzecz podtrzymania lub rozwoju tych kontaktów przez sąsiednie zbiorowości, ich instytucje oraz poszczególnych mieszkańców.

Teoretycznie może to być kontinuum od braku kontaktów międzykulturowych, stanu separacji i segregacji etniczno-kulturowej, poprzez różne postacie kontaktów częściowych, selektywnych, do rozmaitych form i intensywności współdziałania opartego na zróżnicowanych zasadach (dominacji i podporządkowania, współdziałania opartego na zasadach demokratycznych). Wobec tego można mówić o różnym zakresie pograniczności występującej na poszczególnych obszarach pograniczy cywilizacyjnych.

W dłuższej perspektywie charakter pograniczności wytwarza określony ład stosunków międzykulturowych, międzycywilizacyjnych. Cechą charakterystyczną pogranicza cywilizacyjnego jest między innymi to, że trwały ład polityczny i społeczno-kulturowy osiągany jest nie tylko w wyniku działań wewnętrznych, ale także w następstwie określonego ładu stosunków międzycywilizacyjnych.

Mając przynajmniej roboczo zdefiniowane pogranicze cywilizacyjne, można w formie przykładu wskazać na terytorialny obszar pogranicza cywilizacyjnego pomiędzy Europą Zachodnią oraz Wschodnią (potocznie między Zachodem i Wschodem). Jest nim Europa Środkowa. Niezależnie od tego, jak będziemy dokładniej definiować Europę Środkową, jest to obszar usytuowany pomiędzy dwoma cywilizacjami, symbolizowanymi z jednej strony przez Europę Zachodnią (w uproszczeniu usytuowaną na zachód od Odry) oraz Europę Wschodnią (obecnie najczęściej utożsamianą z Rosją). Cechą charakterystyczną tego obszaru jest postrzeganie wielości granic wewnętrznych, definiowanych przez dość różne kryteria. Przez cały okres tzw. zimnej wojny Wschód i Zachód były oddzielone linią graniczną (żelazną kurtyną). Linia ta pękła niemal równocześnie z obaleniem muru berlińskiego oraz zjednoczeniem Niemiec, co także potwierdziło jej nieadekwatność względem granicy cywilizacyjnej o charakterze kulturowym. Podstawową i na ogół bardziej wiarygodną jest granica cywilizacyjna wyznaczona przez Huntingtona (1997: 21) – granica wyznaczona przez styk kultury oraz religii katolickiej, protestanckiej oraz prawosławnej. Nie jest to jednak granica jedyna, a funkcjonuje w otoczeniu wielości innych granic.

Obecnie struktura polityczna europejskiego pogranicza cywilizacyjnego składa się z poszczególnych państw, które także są zróżnicowane wewnętrznie. Czynnikami je polaryzującymi są między innymi: wyznanie rzymskokatolickie (protestanckie) oraz prawosławne (enklawy islamu), powiązania kulturowe odpowiednio z kulturą rzymską oraz kulturą prawosławną, struktura narodowościowa (państwa w zasadzie narodowe oraz zróżnicowane narodowościowo i etnicznie). Obecne zróżnicowanie można uzupełnić o dominujące postawy polityczno-kulturowe, a mianowicie odpowiednio większe i mniejsze przywiązanie do wartości demokratycznych, większy i mniejszy stopień antyrosyjskości (antyruskości) w działaniach politycznych oraz zachowaniach społecznych.

Najogólniej do badań struktury i dynamiki społecznej na obszarach położonych pomiędzy popularnie określanym Zachodem i Wschodem Europy obok kategorii pogranicza narodowo-etnicznego konieczne jest zastosowanie kategorii pogranicza cywilizacyjnego.

Zastanawiające jest, że mimo realizowanych procesów demokratyzacji nie tylko w krajach Europy Zachodniej, ale także w większości tzw. krajów postkomunistycznych, mimo wielości złożonych skutków integracji europejskiej, a także procesów globalizacji, które teoretycznie powinny zbliżać, a nawet wyrównywać odrębności polityczne czy też kulturowe, utrzymują się przekonania, że wschodnia granica Polski, a także Unii Europejskiej nie stanowi jedynie granicy polityczno-administracyjnej, a w sensie kulturowym regionalnej lub narodowej, lecz jest także granicą cywilizacyjną. Odrębność cywilizacyjna może być definiowana między innymi przez odrębność religijną mieszkańców i ukształtowane przez nią wyraźnie inne sposoby życia, poprzez długotrwale realizowane systemy panowania politycznego, także poprzez odmienne wartości podstawowe, takie jak: pismo, odmienne rodzaje organizacji życia zbiorowego, odmienną filozofię społeczną, a więc odmienne koncepcje człowieka oraz jego miejsca i zadań w społeczeństwie.

Literatura polecana

Hanna M. (2004). O dialogu cywilizacji, czyli o potrzebie akceptowania innych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe ASKON.
Kagarlicki B. (2012). Imperium peryferii. Rosja i system światowy. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej.
Paleczny T., Banaś M. (2012). Dialog na pograniczach kultur i cywilizacji. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Pawluczuk W. (2008). Wprowadzenie do teorii cywilizacji. Białystok: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej.
Wallerstein I. (2004). Koniec świata, jaki znamy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Znaniecki F. (1990). Współczesne narody. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Bibliografia:

Eisenstadt S.N. (2009). Utopia i nowoczesność. Porównawcza analiza cywilizacji. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Golka M. (1999). Pogranicza – transgraniczność – transkulturowość. W: L. Gołdyka (red.), Transgraniczność w perspektywie socjologicznej – kontynuacje (s. 13–26). Zielona Góra: Instytut Socjologii WSP.
Halecki O. (1952). Borderland of Western Civilization. A History of East Central Europe. New York: The Ronald Press Co.
Huntington S.P. (1997). Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie S.A.
Judt T. (1998). Wielkie złudzenie? Esej o Europie. Warszawa – Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Koneczny F. (1935/1962). On the Plurality of Civilisations. London: Polonica Publications.
Moczulski L. (2010). Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni. Warszawa: Bellona SA.
Pawluczuk W. (1999). Pogranicze narodowe czy pogranicze cywilizacyjne? W: A. Sadowski (red.), „Pogranicze. Studia Społeczne”(t. VIII, s. 23–32).
Raźny A. (2010). Dialog cywilizacyjny polsko-rosyjski. Perspektywa przeszłości i przyszłości. W: T. Paleczny, M. Banaś (red.), Dialog na pograniczach kultur i cywilizacji (s. 117–140). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytet Jagiellońskiego.
Sadowski A. (2008). Pogranicze – pograniczność – tożsamość pograniczna. W: H. Bojar, D. Wojakowski, A. Sadowski (red.), „Pogranicze. Studia Społeczne. Tom XIV. Polskie granice i pogranicza: nowe problemy i interpretacje” (s. 17–30).
Sadowski A. (2009). The borderland of civilizations as research category in the sociology of borderland. Limes. Cultural Regionalistic, 2(1): 82–92.
Sadowski A. (2013). Pogranicze narodowo-etniczne czy pogranicze cywilizacyjne? Na przykładzie pogranicza polsko-białoruskiego. W: B. Bossak-Herbst, M. Głowacka-Grajper, M. Kowalski (red.), Antropologiczne inspiracje. Księga jubileuszowa dla Profesor Ewy Nowickiej (s. 278–294). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Toynbee A.J. (1991). Cywilizacja w czasie próby. Warszawa: Przedświt.