Nicole Dołowy-Rybińska

Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk

Odwracanie zmiany językowej i rewitalizacja języków mniejszościowych

Na różnorodność językową świata składa się około 7 000 języków, z których większość używana jest przez niewielkie grupy osób. Ponad połowa ludzkości posługuje się kilkunastoma największymi i najsilniejszymi językami. Szacuje się, że do końca XXI wieku znaczna część języków świata zniknie. Proces odchodzenia od używania języka, zwany zmianą językową, może mieć różny przebieg i rozmaite przyczyny. Zmiana językowa może mieć charakter nagły, związany z epidemiami czy katastrofami naturalnymi. Może być radykalna i wiązać się ze śmiercią wszystkich użytkowników języka bądź całkowitym zakazem używania go. Najczęściej jednak mamy do czynienia ze stopniową zmianą językową i odchodzeniem od języka mniejszościowego na rzecz języka dominującego między pokoleniami (Grenoble, Whaley 2006). W takiej sytuacji język mniejszościowy, choć używany przez przedstawicieli najstarszej generacji między sobą, nie jest środkiem komunikacji z dziećmi. Przedstawiciele średniego pokolenia mają więc jedynie bierną znajomość języka, ich dzieci zaś nie znają go w ogóle. Przedstawione w tym artykule rozważania mają wymiar uniwersalny i odnoszą się zarówno do tych języków mniejszościowych, którymi posługują się bezpaństwowe wspólnoty (jak np. Serbołużyczanie, Kaszubi, Bretończycy, Baskowie), jak i języków używanych na → pograniczu, będących często lokalną odmianą języków posiadających oficjalny status państwowy. W tym drugim przypadku do wszystkich problemów opisanych niżej dodać należy dyskusje nad formą języka, który ma być zachowany (język używany ustnie czy też standardowa wersja języka), i jego funkcjonalnością (języki używane na pograniczach były środkami komunikacji, które dziś są zastępowane przez języki oficjalne i/lub język angielski jako język kontaktów ponadnarodowych) (o sytuacji językowej na pograniczach zob. m.in.  Zielińska 2013).

Zmiana językowa wiąże się najczęściej z sytuacją socjopolityczną danej grupy i polityką kolonialną państw reprezentujących silne języki świata. Język jest bowiem doskonałym narzędziem tworzenia potęgi politycznej i podporządkowywania ludzi, co z kolei gwarantować ma sukces podejmowanych działań. Tego typu polityka nie odnosi się jedynie do ludów podbijanych i kolonizowanych przez tzw. zachodnią cywilizację. Do najważniejszych przyczyn zmiany językowej w Europie należy narodowa polityka językowa państw, prowadzona świadomie i konsekwentnie od XIX wieku, opierająca się na założeniu, że wielość używanych przez obywateli języków osłabia ich poczucie tożsamości narodowej, a tym samym potęgę państwa. Do wyeliminowania języków służyła powszechna edukacja, szkoły, wojsko i urzędy, które jako narzędzia reprodukcji systemu państwowego i narodowego w sposób nierzadko opresyjny zakazywały używania języków mniejszościowych w życiu publicznym i wiązały je z gorszą pozycją społeczną. W oparciu o relacje władzy i dominacji, a także przemoc symboliczną prowadzącą do marginalizacji → mniejszości (Bourdieu 1991), języki mniejszościowe traciły prestiż, postawy społeczeństwa dominującego zaś oraz samych przedstawicieli mniejszości wobec tych języków stawały się negatywne. Dobrym przykładem zmiany językowej, która dokonała się w rezultacie celowego działania, jest sytuacja języka bretońskiego we Francji. Poddany marginalizacji w szkołach i instytucjach państwowych oraz dewaloryzowany jako środek komunikacji, język bretoński w XX wieku zaczął gwałtownie tracić użytkowników. Z ponad miliona osób bretońskojęzycznych na początku XX wieku jedynie około 200 000 osób potrafiło posługiwać się tym językiem pod koniec stulecia (Broudic 2009).

Do zmiany językowej przyczyniły się też industrializacja i urbanizacja, gdyż języki mniejszości to języki lokalne, a praca w mieście lub zamieszkanie w metropolii wymagało poznania języka dominującego. Znaczącą rolę w przyspieszaniu procesu przechodzenia na języki państwowe odegrały media masowe, za pomocą których języki dominujące wkroczyły do wszystkich domów. Obecnie największym zagrożeniem jest globalizacja i połączona z nią zmiana stylu życia oraz mobilność ludzi.

Refleksja nad wartością zróżnicowania językowego świata oraz konsekwencjami jego szybkiego ubożenia pojawiła się w drugiej połowie XX wieku, początkowo jako oddolny ruch odrodzenia etnicznego inicjowany przez mniejszości (Smith 1981), następnie również jako postulat organizacji międzynarodowych, takich jak UNESCO. Również badacze zaczęli poświęcać coraz więcej uwagi temu, jak można odwrócić dokonującą się zmianę językową. Należy zaznaczyć, że badania związane z odwracaniem zmiany językowej i rewitalizacją języków zagrożonych mają najczęściej charakter zaangażowany, a tworzona teoria socjolingwistyczna wzbogacona jest o praktyczne wskazówki dotyczące możliwych działań, które wspólnoty zagrożonych języków mogą podejmować, by ocalić swój język. Nierzadko też badacze sami stają się aktywistami językowymi.

Pionierem badań i twórcą pojęcia odwracania zmiany językowej (ang. Reversing Language Shift) był socjolingwista Joshua A.  Fishman (1926–2015). Zaproponował on ośmiostopniową skalę określającą stopień zagrożenia języków (ang. The Graded Intergenerational Disruption Scale), poprzez którą opisane zostały kolejne stadia odchodzenia od języka – jego międzypokoleniowej dyslokacji (Fishman 1991). W zależności od tego, na którym stopniu skali dany język się plasuje, możliwe jest podejmowanie określonych działań służących zahamowaniu zmiany językowej lub odwróceniu jej. Im słabszy jest przekaz języka, tym więcej działań musi zostać wprowadzonych, by odwrócenie zmiany językowej mogło się dokonać. Najsłabsze języki muszą przejść wszystkie stadia rewitalizacji: od punktu 8 (najsłabszy język) do 1 (język najbliższy skutecznej rewitalizacji). Dlatego też kolejne punkty w skali Fishmana należy czytać od ostatniego (8) do pierwszego (1).

Stopnie odwracania zmiany językowej

1. Edukacja, praca, media masowe, operacje rządowe na poziomie ogólnonarodowym.
2. Lokalne/regionalne media masowe i administracja rządowa.
3. Lokalne/regionalne (ponadsąsiedzkie) kontakty w sferze pracy, zarówno między ludźmi z grupy X, jak i z grupy Y.
4b. Publiczne szkoły dla dzieci z grupy X, oferujące nauczanie skierowane na język X, jednak pozostające pod kontrolą i w systemie Y.
4a. Szkoły oferujące całościowy system edukacyjny w systemie i pod kontrolą X.

II stopień odwracania zmiany językowej, działania zmierzające do przekroczenia dyglosji

5. Szkoły umożliwiające osiągnięcie piśmienności, dla młodych i starszych, obok zwykłego systemu edukacji.
6. Międzypokoleniowa i skoncentrowana demograficznie wspólnota rodzina–sąsiedztwo: baza międzypokoleniowego przekazu języka.
7. Wymiana kulturowa w języku X, początkowo obejmująca opartą na życiu wspólnotowym starszą generację.
8. Rekonstrukcja języka X, nauczanie starszego pokolenia. I stopień odwracania zmiany językowej, działania zmierzające do osiągnięcia dyglosji

I stopień odwracania zmiany językowej, działania zmierzające do osiągnięcia dyglosji

Cztery końcowe stopnie dotyczą sytuacji, gdy język mniejszościowy używany jest marginalnie, jedynie przez niektóre grupy osób, a działania mają na celu stworzenie warunków do zaistnienia dyglosji językowej ¹. Na kolejnych szczeblach działań znajduje się więc konieczność dokumentacji języka i stworzenia jego korpusu, a także douczanie języka osób ze starszego pokolenia, jeszcze go pamiętających, które w efekcie zaczną odgrywać rolę pośredników i nauczycieli dla młodszych pokoleń (8). Takie działania zostały w ostatnich latach podjęte w odniesieniu do języka wilamowskiego, którego władze zakazały używać jako języka komunikacji w drugiej połowie XX wieku. Pod koniec XX wieku pozostało jedynie kilkudziesięciu użytkowników tego języka. Pierwsze podjęte działania służyły więc dokumentacji języka (zob.  Wicherkiewicz i in. 2018). Wokół tych osób możliwe jest stworzenie wspólnoty, w obrębie której będzie przekazywany język oraz powiązane z nim elementy kultury (7). Krytycznym stadium odwracania zmiany językowej tam, gdzie istnieje wystarczająco duża grupa użytkowników języka, jest wzmocnienie jego transmisji oraz związków wspólnotowych dom–rodzina–sąsiedztwo (6), dzięki którym możliwe jest nieformalne używanie języka w komunikacji ustnej. Jest to etap krytyczny w procesie rewitalizacji języka, wiąże się bowiem z działaniami wewnątrz społeczności, ze słuchaniem jej potrzeb i prowadzeniem polityki językowej w rodzinach (o takiej polityce w odniesieniu do języka irlandzkiego zob.  Smith-Christmas 2015). Kolejnym etapem działań, który na skali Fishmana rozciąga się na dwa kolejne punkty, jest wprowadzenie elementów nauki języka dla chcących się go uczyć, zarówno dzieci, jak i dorosłych (5). Nauka formalna języka sytuuje się już w drugiej części skali, a więc wśród działań służących do przekroczenia dyglosji i stworzenia warunków do funkcjonowania języka zagrożonego we wszystkich, tak prywatnych, jak i publicznych sferach życia. By to osiągnąć, niezbędna jest znajomość języka pisanego. Dlatego też kolejne punkty (4a i 4b) odnoszą się do nauczania języka i w języku zagrożonym, przy czym wyżej na skali stoją szkoły, którymi zarządza sama mniejszość. Ze względu na stopień zagrożenia języka, motywację samej grupy oraz sytuację polityczną mniejszość może zdecydować się na: a) tzw. edukację słabą (uczenie języka mniejszościowego jako obcego, tak dzieje się m.in. na Kaszubach), b) tzw. edukację mocną, czyli dwujęzyczną (w języku mniejszościowym i w języku państwowym, taki model przyjęty jest np. na Łużycach) lub c) naukę poprzez immersję. W tym systemie językiem wykładowym na wszystkich przedmiotach jest język mniejszościowy. Taki model przyjęty jest w niektórych szkołach w Kraju Basków czy Bretanii. Jeśli jest odpowiednio wielu użytkowników języka, ale jego prestiż jest wciąż niski, konieczne jest dowartościowanie go i zapewnienie mu miejsca w życiu publicznym. Może się to stać przez wprowadzenie języka do lokalnych miejsc pracy (3), mediów oraz urzędów (2). Najwyżej na skali plasuje się nadanie językowi statusu języka (współ)oficjalnego w państwie (1). Z taką sytuacją mamy jednak do czynienia bardzo rzadko. Do nielicznych wyjątków w Europie zaliczyć można język walijski czy kataloński. Konkretne przykłady odwracania zmiany językowej opisane zostały w książce pod redakcją Joshui A.  Fishmana Can Threatened Languages be Saved? (2001).

Jak można wnioskować z powyższej skali, żywotność języka zależy od jego użytkowników, gdyż język nie jest oderwany od posługującej się nim wspólnoty. Aby zaprojektować odpowiednie działania mające na celu ocalenie lub rewitalizację języka, niezbędne jest więc określenie etnolingwistycznej witalności wspólnoty językowej (ang. ethnolinguistic vitality), czyli jej zdolności do zachowania i ochrony swojego istnienia jako grupy odróżniającej się od innych tożsamościowo i językowo. Etnolingwistyczna żywotność zależy od ciągłości międzypokoleniowej transmisji języka i zachowania praktyk kulturowych, stabilnej demografii grupy, istnienia instytucji ją wspomagających, a także od jej spójności oraz emocjonalnego przywiązania do zbiorowej tożsamości (Ehala 2015). Do najważniejszych czynników, za pomocą których można określić stopień żywotności lub zagrożenia języka oraz opracować środki do jego zachowania lub rewitalizacji, należą: międzypokoleniowa transmisja języka (stopień jej zachowania, czynniki wpływające na jej utrzymanie); liczba użytkowników języka, a także ich procent w całej populacji zamieszkującej teren występowania języka (im mniejszy jest ich procent, tym trudniej o kontakty w języku mniejszościowym); domeny, w których język jest używany (takie jak dom, szkoła, kościół, urzędy, media); używanie języka w nowych strefach i mediach masowych (świadczy to o tym, że język przystosowuje się do wyzwań współczesnego świata, a ludzie chcą go używać także poza tradycyjnie kojarzonymi z językiem domenami); dostępność materiałów do nauki języka również w wersji literackiej (jest to niezbędne, jeśli język ma być używany zarówno w codziennym, jak i w publicznym życiu); postawa wobec języka i polityka językowa prowadzona na poziomie rządowym, w tym status języka (od nastawienia społeczności dominującej do języka oraz prawnych regulacji umożliwiających posługiwanie się nim w życiu pozadomowym zależy prestiż języka oraz chęć i możliwość używania go); postawy społeczności wobec własnego języka (traumatyczne przeżycia związane z mówieniem w języku mniejszościowym, panujące ideologie językowe wiążące używanie go z niższą pozycją społeczną, brakiem wykształcenia lub perspektyw życiowych mają realny wpływ na to, czy język będzie używany); wreszcie stopień i jakość dokumentacji języka, niezbędnych, gdy coraz mniej osób aktywnie się nim posługuje, gdyż tylko na tej podstawie możliwe będzie odtworzenie języka, gdy przestanie być używany jako środek bezpośredniej komunikacji, czy poszerzanie zakresu jego słownictwa, aby mógł opisywać nowe zjawiska (UNESCO 2003).

Badacze zajmujący się językami mniejszościowymi i/lub zagrożonymi starają się określić, w jakiej sytuacji społeczność będzie chciała się nimi posługiwać. Według François Grina (2003) powinny zostać spełnione trzy podstawowe warunki: umiejętność (ang. capacity) posługiwania się nim (którą można nabyć dzięki nauczeniu się języka w domu, w szkole lub na specjalnych kursach), możliwość (ang. opportunity) używania języka (co zależy zarówno od tego, czy istnieje wystarczająca liczba osób znających ten język, które mają okazję rozmawiać, jak i od uregulowań prawnych tworzących warunki do używania go w życiu publicznym na różnych poziomach) oraz chęć (ang. desire) wybrania właśnie tego języka jako języka komunikacji. W przypadku języków objętych programami rewitalizacji ostatni z warunków wydaje się najtrudniejszy do spełnienia, między innymi z powodu jego niskiej pozycji na rynku językowym (Bourdieu 1991). Z kolei David Crystal w książce Language Death stwierdził, że proces rewitalizacji może być skuteczny, gdy zostanie wzmocniony prestiż języka oraz status mniejszości w oczach społeczności dominującej, gdy wzrośnie poziom życia i bogactwo grupy, gdy język będzie silnie reprezentowany w procesie edukacji i będzie posiadać skodyfikowaną formę jako język literacki, a także gdy język będzie używany w mediach elektronicznych (Crystal 2000). Tutaj również nacisk położony jest na dowartościowanie wspólnoty językowej i wzmocnienie jej pozycji.

Połączenie skali Fishmana i wyznaczników lingwistycznej żywotności języków opracowanej przez UNESCO zaowocowało stworzeniem rozszerzonej skali międzypokoleniowej dyslokacji języka, nazwanej EGIDS (ang. Expanded Graded Intergenerational Disruption Scale), będącej narzędziem określania sytuacji języka w odniesieniu do stopnia jego zagrożenia i rozwoju (Lewis, Simons 2010). Wyznaczonych zostało 10 stadiów funkcjonowania języka wraz z ich charakterystyką przedstawioną w tabeli 1.

Tab. 1. Stadia funkcjonowania języka

Stopień	Poziom	Charakterystyka
0	międzynarodowy	Język jest szeroko używany w kontaktach międzynarodowych w handlu, wymianie wiedzy i polityce międzynarodowej.
1	narodowy	Język jest używany w edukacji, pracy, mediach masowych i polityce na poziomie narodowym.
2	prowincjonalny	Język jest używany w edukacji, pracy, mediach masowych i polityce w najważniejszych domenach danych jednostek terytorialnych.
3	szerokiej komunikacji	Język jest używany w edukacji, pracy, mediach masowych, nie posiada jednak oficjalnego statusu, który pozwoliłby mu na wykroczenie poza komunikację na poziomie lokalnym.
4	edukacyjny	Język jest szeroko używany w formie ustnej, a przekaz języka literackiego następuje poprzez formalną edukację.
5	rozwijający się	Język jest żywotny i jest używany w formie pisanej przez część społeczności, choć umiejętność czytania i pisania nie jest zrównoważona.
6a	silny	Język jest używany w formie ustnej przez wszystkie pokolenia i sytuacja w tym względzie jest zrównoważona.
6b	zagrożony	Język jest wciąż używany w formie ustnej przez wszystkie pokolenia, ale istnieje poważne zagrożenie, czy stan ten uda się zachować, gdyż nie wszystkie warunki zrównoważonego używania języka są spełnione.
7	zmieniający się	Pokolenie wychowujące dzieci używa języka między sobą, ale nie przekazuje go swoim dzieciom.
8a	umierający	Ostatni aktywni użytkownicy języka należą do najstarszego pokolenia.
8b	niemal wymarły	Ostatnie osoby znające język należą do najstarszego pokolenia i mają niewiele możliwości, żeby posługiwać się tym językiem.
9	śpiący	Nie ma w pełni kompetentnych użytkowników języka, ale jest on używany symbolicznie jako znak wspólnotowej tożsamości.
10	wymarły	Nie ma osób posiadających, choćby na poziomie symbolicznym, poczucie tożsamości etnicznej związanej z językiem.

Szczegółowe badania dotyczące (etno)lingwistycznej witalności wspólnoty językowej służą przede wszystkim temu, żeby określić działania, które mogą być podjęte w celu podtrzymania języka. Ponieważ skuteczność tych działań zależy od szerokiego kontekstu kulturowego, ekonomicznego, społecznego, psychologicznego i politycznego, a także od istnienia i motywacji osób ze wspólnoty, które chciałyby działać na rzecz zachowania języka, nie ma jednego programu, który mógłby się sprawdzić w każdym miejscu i czasie. Co więcej, nawet w obrębie jednej wspólnoty sytuacja językowa może być zróżnicowana, potrzeby ludzi zaś odmienne. Ze względu na te czynniki można mówić o dwóch podstawowych sposobach podtrzymywania języków zagrożonych. Pierwszy z nich to zachowanie języka (ang. language maintenance), obejmujące wysiłki na rzecz wspierania lub wzmacniania języka we wspólnocie, w której nadal jest on ważnym środkiem komunikacji i jest używany przez osoby należące do wszystkich pokoleń, ale gdzie zmiana językowa zaczyna być widoczna (Hinton 2011). W tym wypadku najważniejszym celem działań jest powstrzymanie lub choćby osłabienie pojawiającej się zmiany językowej. Starania służące zachowaniu języka podejmowane są na przykład na Górnych Łużycach, gdzie język jest wciąż narzędziem komunikacji w wielopokoleniowej wspólnocie, jednak wyraźnie widać, że jego przekaz się osłabia.

Drugi sposób odnosi się do wspólnot, w których zmiana językowa jest zaawansowana lub już się dokonała. Wówczas utrzymanie status quo nie wystarcza i niezbędne jest wdrożenie działań służących rewitalizacji języka (ang. language revitalization), a więc podjęcie zorganizowanego wysiłku mającego na celu nie tylko utrzymanie, ale także zwiększenie zakresu używania języka we wspólnocie językowej oraz zachęcanie wszystkich osób, które ten język znają lub są jego potencjalnymi mówcami, do używania go. Ten drugi aspekt jest szczególnie istotny tam, gdzie liczba aktywnych użytkowników języka znacznie się zmniejszyła. Rewitalizacja języka prowadzona była np. na Wyspie Man. Ostatnia natywna użytkowniczka języka manx zmarła w 1974 roku, jednak ten celtycki język został poddany procesom rewitalizacji, m.in. przez edukację formalną i nieformalną. Obecnie posługuje się nim około 1800 osób. Rewitalizacja języka wymaga więc aktywnego poszukiwania nowych mówców (ang. new speakers), czyli osób, które nie nauczyły się języka w przekazie rodzinnym, ale w późniejszym życiu: w szkole, na kursach czy samodzielnie. W odróżnieniu od osób uczących się języka w szkole, które często nie potrafią lub nie chcą się w tym języku komunikować bądź nie czują związku ze wspólnotą językową, nowi użytkownicy języków mniejszościowych starają się mówić w tym języku niezależnie od poziomu kompetencji językowych oraz uczestniczą w praktykach kulturowych wspólnoty i się z nią identyfikują (O’Rourke i in. 2015). Jednak ze względu na swój status często zmagają się z problemem braku akceptacji ze strony natywnych użytkowników języka. Zasadne jest pytanie, kiedy rewitalizację języka można uznać za udaną. Zazwyczaj twierdzi się, że o żywotności języka świadczy przede wszystkim liczba jego użytkowników. Jak jednak zostało pokazane, liczba osób znających dany język jest tylko jednym z wielu czynników świadczących o jego witalności. Największym wyzwaniem jest przywrócenie międzypokoleniowej transmisji języka, jednak osiągnięcie takiego stanu w praktyce – zważywszy na niską pozycję języków mniejszościowych i wciąż wzrastającą konkurencję ze strony globalnego języka angielskiego, silną mobilność ludzi i postępującą liczbę mieszanych językowo związków – może okazać się zbyt trudne. Poza przekazem języka w rodzinie ważne są również inne sposoby jego transmisji: przez szkołę i media społecznościowe, ale przede wszystkim poprzez „wspólnoty praktyki” (ang. communities of practice) tworzone wokół różnych działań związanych z kulturą mniejszościową i jej językiem (Dołowy-Rybińska 2017). Rewitalizacja języka może więc koncentrować się na tworzeniu kontekstu kulturowego i włączaniu do wspólnoty językowej osób będących nowomówcami lub potencjalnymi użytkownikami języka. 

Rewitalizacja języka – w zależności od żywotności etnolingwistycznej wspólnoty – jest prowadzona na dwóch poziomach. Z jednej strony działania dotyczą poziomu makro i odgórnej polityki językowej państwa, na którego terenie mniejszość zamieszkuje, wypracowania strategii ochrony języka oraz „pozytywnej dyskryminacji” jego użytkowników, kształtowania pozytywnego wizerunku języka i wpływania na poprawę postaw wobec niego społeczności dominującej oraz przedstawicieli mniejszości, stworzenia odpowiedniej polityki edukacyjnej, jej monitoringu i ewaluacji, a w najlepszym wypadku dążenia do uzyskania autonomii regionalnej i możliwości (choćby częściowego) samostanowienia oraz nadania językowi statusu języka współoficjalnego na danym terytorium. Z drugiej strony podejmowane są starania na poziomie mikro, obejmujące standaryzację i kodyfikację języka, a przede wszystkim różnego rodzaju działania oddolne, inicjowane przez aktywistów językowych, którzy organizują i mobilizują ludzi do uczestnictwa w kulturze mniejszościowej, stwarzają okazje, by znający ten język mieli możliwość używania go, oraz zajmują się odtwarzaniem lub tworzeniem wspólnoty językowej. Bez aktywnego udziału wspólnoty językowej i jej przeświadczenia o konieczności ochrony języka działania rewitalizacji językowej nie mają szansy się powieść.

Literatura polecana

1. Austin P., Sallabank J. (red.) (2011). The Cambridge Handbook of Endangered Languages. Cambridge: Cambridge University Press.
2. Bradley D., Bradley M. (2013). Language Endangerment and Language Maintenance: An Active Approach. London: Routledge.
3. Hinton L., Hale K. (2001). The Green Book of Language Revitalization in Practice. San Diego: Academic Press.

Bibliografia:

1. Bourdieu P. (1991). Language and Symbolic Power. Cambridge: Polity Press.
2. Broudic F. (2009). Parler breton au XXIe siècle: Le nouveau sondage de TMO-Réions. Brest: Emgleo Breiz.
3. Crystal D. (2000). Language Death. Cambridge: Cambridge University Press.
4. Dołowy-Rybińska N. (2017). „Nikt za nas tego nie zrobi”. Praktyki językowe i kulturowe młodych aktywistów języków mniejszościowych Europy. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.
5. Ehala M. (2015). Ethnolinguistic vitality. W: K. Tracy, C. Ilie, T. Sandel (red.), The International Encyclopedia of Language and Social Interaction (s. 1–7). New York: John Wiley and Sons.
6. Ferguson Ch. (1959). Diglossia. Word, 15(2): 325–340.
7. Fishman J.A. (1967). Bilingualism with and without diglossia. Diglossia with and without bilingualism. „The Journal of Social Issues”, 23(2): 29–38.
8. Fishman J.A. (1991). Reversing Language Shift. Theoretical and Empirical Foundations of Assistance to Threatened Languages. Clevedon: Multilingual Matters.
9. Fishman J.A. (red.) (2001). Can Threatened Languages be Saved? Reversing Language Shift, Revisited: A 21st Century Perspective. Clevedon: Multilingual Matters.
10. Grenoble L.A., Whaley L.J. (2006). Saving Languages. An Introduction to Language Revitalization. Cambridge: Cambridge University Press.
11. Grin F. (2003). Language Policy Evaluation and the European Charter for Regional or Minority Languages. New York: Palgrave Macmillan.
12. Hinton L. (2011). Revitalization of endangered languages. W: P.K. Austin, J. Sallabank (red.), The Cambridge Handbook of Endangered Languages (s. 291–311). Cambridge: Cambridge University Press. Odwracanie zmiany językowej i rewitalizacja języków mniejszościowych 263
13. Lewis P., Simons G. (2010). Assessing endangerment: Expanding Fishman’s GIDS. Revue Roumaine de Linguistique, 2(55): 103–120.
14. O’Rourke B., Pujolar J., Ramallo F. (2015). New speakers of minority languages: The challenging opportunity. „International Journal of the Sociology of Language”, 231: 1–20.
15. Smith A.D. (1981). The Ethnic Revival. Cambridge: Cambridge University Press.
16. Smith-Christmas C. (2015). Family Language Policy. Maintaining an Endangered Language in the Home. London: Palgrave Macmillan.
17. UNESCO (2003). Language Vitality and Endangerment. Document submitted to the International Expert Meeting on UNESCO Programme Safeguarding of Endangered Languages, Paris, 10–12 March 2003, http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/CLT/pdf/Language_vitality_and_endangerment_EN.pdf (dostęp: 15.07.2019).
18. Wicherkiewicz T., Król T., Olko J. (2018). Awakening the language and speakers’ community of Wymysiöeryś. „European Review”, 26(1): 179–191.
19. Zielińska A. (2013). Mowa pogranicza. Studium o językach i tożsamościach w regionie lubuskim. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy

Przypisy:

1. Termin „dyglosja” wprowadził Charles Ferguson na oznaczenie relatywnie stabilnej sytuacji językowej, w której współistnieją ze sobą niestandardowe dialekty języka (używane w życiu codziennym) oraz wysoko skodyfikowana wersja języka, w którym jest tworzona literatura wysoka, który jest nauczany w szkołach i który używany jest w życiu oficjalnym (Ferguson 1959: 336). Definicję tę rozszerzył Joshua A.  Fishman na sytuację współistnienia różnych języków, pozostających ze sobą w relacji hierarchicznej, z których każdy używany jest w innych sferach życia (Fishman 1967).  ↩︎