Granice fantomowe

Niniejsze opracowanie poświęcone jest pojęciu „granic fantomowych” bądź też związanych z nimi „przestrzeni fantomowych”, zarówno w ujęciu koncepcyjnym, jak i na bazie wybranych studiów przypadku ¹, które koncentrują się na zjawiskach społecznych, jakie można uchwycić statystycznie oraz przedstawić w ujęciu kartograficznym. Zjawiska te dotyczą osób oraz zbiorowości, które poprzez konkretne działania i decyzje o charakterze codziennym, oddolnym odzwierciedlają istnienie tego typu granic fantomowych na mapie. Samą koncepcję granic fantomowych oraz tezy z nią związane poddano weryfikacji i opracowaniu na bazie interdyscyplinarnej, indukcyjnej metody badawczej, opartej na studiach przypadku, konkretne przykłady empiryczne służą zaś jako ilustracje tego zjawiska ².

Granice fantomowe: definicja robocza

Fizyczne atrybuty → granicy oraz jej lokalne oddziaływanie wzdłuż linii granicznej i w jej bezpośrednim otoczeniu mogą ulegać szybkiemu zacieraniu bez pozostawiania śladów. W wyniku decyzji politycznych może dojść do zmniejszenia pierwotnego znaczenia granicy bądź wręcz do likwidacji płotów i punktów odprawy granicznej wraz z zaporami i procedurami kontroli granicznej. Jednocześnie trzeba pamiętać, że przestrzenie rozwijające się w wyniku procesów terytorializacji oraz uspołecznienia (socjalizacji) w obszarze dawnych granic powstawały w dłuższym okresie (von Hirschhausen i in. 2019 wraz z dalszymi przykładami).

Zmiany o charakterze strukturalnym i instytucjonalnym wcale nie następują w krótkim czasie: podział terytorialny wykazuje długotrwałe oddziaływanie na fizyczny kształt przestrzeni, jej wyposażenie w funkcyjne elementy strukturyzujące, jak np. ulice, tory kolejowe bądź mosty. Przykładowo, mapa sieci kolejowej Polskich Kolei Państwowych w latach pięćdziesiątych XX w. (ryc. 1) odzwierciedla ślady dawnych granic mocarstw, które pod koniec XVIII wieku dokonały podziału terytorium Polski (Müller 2014).

Ryc. 1. Sieć kolejowa PKP w latach 1952–1953

Nierównoczesność procesów można również zaobserwować w dziedzinie społecznego nacechowania przestrzeni. Na przykład struktura administracji ziemskiej, powstała w wyniku określonej polityki rolnej, może przetrwać mimo likwidacji granic. W ten sposób struktury powstałe w wyniku kolektywizacji na terenie byłej NRD zostały w dużym stopniu utrzymane po zjednoczeniu Niemiec, przyjmując kształt dużych przedsiębiorstw, dominujących obecnie w rolnictwie nowych landów niemieckich.

Ponadto struktury niematerialne mogą okazać się znacznie trwalsze niż same państwa, jak pokazują studia przypadku prawodawstwa w dziedzinie katastru w Rumunii (Siegrist, Müller 2015; Müller, Struve 2017: 9–11), a także wcześniejsze opracowanie dotyczące kultury prawnej i norm zwyczajowych w Polsce (Kraft 2002: 75–151).

Szczególnie ciekawe są pozostałości dawnego podziału terytorialnego znajdujące odzwierciedlenie nie tylko w obecnych formalnych lub nieformalnych ramach instytucjonalnych, w postaci form prawnych bądź też częściowo w życiu codziennym, lecz również w wizualizacji kartograficznej danych empirycznych (von Hirschhausen i in. 2019). Dotyczy to np. map preferencji wyborczych w Polsce, Rumunii lub na Ukrainie, zwłaszcza w wyborach prezydenckich, jakie od ćwierćwiecza „ponownie ożywiają” granice dawnych państw zaborczych, które wiele pokoleń temu dokonały podziału tych terenów między siebie (zob. np. mapa wyników drugiej tury wyborów prezydenckich w Polsce, ryc. 2) (Zarycki 2015).

Ryc. 2. Wyniki drugiej tury wyborów prezydenckich w Polsce w 2015 r.

Na pierwszej płaszczyźnie, tj. opisowej, granice fantomowe określają pozostałości dawnych porządków terytorialnych, które można dostrzec we współczesnych przestrzeniach (por. Grandits i in. 2015: 18). Granice fantomowe – inaczej niż ma to miejsce w przypadku „granic niewidzialnych” bądź też granic wyznaczanych między różnymi grupami etnicznymi (ang. boundaries, Barth 1969), które funkcjonują jako strefy styku różnych społeczności, regulując wymianę między nimi oraz podlegając ciągłym negocjacjom w odniesieniu do ich nieprzekraczalności bądź transgresji – są przekraczane bez ich naruszania. Granice fantomowe wydają się być zatem raczej dyskontynuacją aniżeli granicami sensu stricto, gdyż ludności lokalnej są one z reguły nieznane lub świadomość ich istnienia jest rozmyta.

Samo pojęcie granicy fantomowej jest metaforą. Tak jak odczuwalne są bóle fantomowe w amputowanych częściach ludzkiego ciała, tak też granice fantomowe można empirycznie uchwycić w postaci pozostałości nieistniejących już organizmów politycznych oraz ich granic zewnętrznych. W wielu przypadkach historyczne przestrzenie lub skutki ich podziałów nadal oddziałują na rzeczywistość i objawiają się w różnych formach. Fantomami nie stają się jednak wyłącznie z powodu ich nieprzewidywalności. Ślady nieistniejących już terytoriów pojawiają się czasem na krótko, czasem są widoczne dłużej; w określonym momencie historycznym mogą oddziaływać na kartografię określonych danych, w innym przypadku zaś – nie (por. Grandits i in. 2015: 19).

Na całym świecie w wyniku procesów rozpadu lub integracji w nowych warunkach spotykali się ludzie z różnym doświadczeniem, przy czym ich codzienne działania wynikały z utartych zwyczajów o charakterze politycznym, gospodarczym, prawnym i kulturowym, powstałych jeszcze na dawnych zasadach. Zwłaszcza w Europie Środkowo- -Wschodniej oraz Południowo-Wschodniej istnieją regiony, w których niedawne procesy wytyczania granic szczególnie często i w sposób wyjątkowo inwazyjny kształtowały życie polityczno-społeczne. Od końca XVIII wieku mieszkańcy tej przestrzeni musieli co pewien czas na nowo oswajać się ze zmianą granic państwowych (ryc. 3) (Foucher 1993: 41–44; Ther 2003; von Puttkamer 2010). Na tych terenach mapa polityczna ma charakter szczególnie dynamiczny (aż do czasów obecnych), a przez to stanowi złożony obszar badań.

Granice fantomowe rozumiane są jako niestabilne zjawiska społeczne, które należy postrzegać sytuacyjnie. Ich niestabilność wynika z braku umocowania w strukturach, z zależności od kontekstu oraz od działań i percepcji aktorów. Są to zjawiska społeczne, gdyż nie mają charakteru czysto dyskursywnego, lecz są aktualizowane w życiu codziennym i poprzez różne działania bądź też – wręcz przeciwnie – ignorowane i zapominane aż do całkowitego zaniku. Nie jest możliwa ich naturalizacja lub sprowadzenie do tworów dyskursywnych o charakterze czysto arbitralnym. Szczególną rolę odgrywają tu współzależności pomiędzy trzema poziomami produkcji przestrzeni według Henriego Lefebvre’a (1974): wyobrażenia (imaginarium), doświadczenia i kształtowania. Jeśli obierze się perspektywę ściśle zogniskowaną na aktorach procesu, możliwe staje się dokładne uchwycenie współzależności pomiędzy wymiarem doświadczeń, wynikających z istniejących struktur, oraz wymiarem wyobrażeń. Ilustruje to kolejny podrozdział.

Ryc. 3. Mapa zmian granic w Europie Środkowo-Wschodniej i Południowo-Wschodniej na przestrzeni lat 1875–2014

Podejście badawcze

Przyjmujemy założenie, że postrzeganie i jednoczesne kształtowanie granic oraz przestrzeni fantomowych przez aktorów odbywa się na trzy sposoby, które wzajemnie na siebie oddziałują. Chodzi o ich 1) doświadczanie – aktorzy oraz obserwatorzy-badacze postrzegają je jako doświadczenie, 2) imaginację – granice i przestrzenie fantomowe są dyskursywnie produkowane i upowszechniane, oraz 3) kształtowan i e, np. granice te są poprzez procesy terytorializacji w praktyce aktualizowane. W centrum koncepcji granic fantomowych znajdują się zatem współzależności pomiędzy doświadczeniem przestrzeni, imaginacją przestrzeni ³ oraz kształtowaniem przestrzeni (Esch, von Hirschhausen 2017: 12–17).

Wymiar	Forma przestrzeni	Poziom granic fantomowych
doświadczenie	przestrzeń zastana	Granice fantomowe są zapisane w strukturach społecznych, mentalnych i przestrzennych.
imaginacja	przestrzeń znacząca	Granice fantomowe odbierane i przekazywane są w ramach dyskursu, narracji oraz map mentalnych.
kształtowanie	przestrzeń praktykowana	Poprzez praktykę aktorów następuje produkcja, reprodukcja, aktualizacja, a także zacieranie granic fantomowych; współtworzą one przestrzeń.

Doświadczenie przestrzeni

Doświadczenie definiowane jest tu w ślad za Reinhartem Koselleckiem (1979) zarówno na poziomie indywidualnym, jak i intersubiektywnym. Na poziomie indywidualnym doświadczenie rozumiane jest jako percepcja przeszłości w teraźniejszości podlegająca aktywizacji w działaniu jako wiedza nabyta i świadoma, ale także jako konwencje, które włączono do codziennych praktyk. Na poziomie intersubiektywnym doświadczenie przekłada się na formalne i nieformalne zestawy reguł, które z biegiem czasu, w ciągu kilku pokoleń, nabierają charakteru obowiązującego bądź też ulegają stopniowym zmianom. Doświadczenie to może w sposób uświadomiony znaleźć odbicie w teraźniejszości, stać się przedmiotem oficjalnej polityki pamięci, a także – w sposób nieuświadomiony – przerodzić się w habitus, rutynę i morfologię społeczną. Jak pisze Koselleck (tamże: 354):

Doświadczenie to teraźniejsza przeszłość, jej wydarzenia zaś zostały wcielone i mogą zostać przywołane za sprawą pamięci. Zarówno racjonalne przetwarzanie, jak i nieświadome wzory zachowań, które nie muszą bądź już nie muszą być przedmiotem wiedzy, są częściami składowymi doświadczenia. Ponadto doświadczenie indywidualne zawsze zawiera elementy doświadczenia obcego, które przekazywane jest międzypokoleniowo bądź za pośrednictwem instytucji oraz w ten sposób utrwalane.

Przestrzenie i granice fantomowe doświadczane są zarówno na poziomie zbiorowym (społecznym), jak i indywidualnym, tj. za pomocą zarejestrowanej i przekazywanej międzypokoleniowo wiedzy, praktycznego postępowania oraz wiedzy nabywanej, co znajduje odbicie w zwyczajach, normach, instytucjach, morfologii społecznej oraz w zastanej, niemal skondensowanej materialnie strukturze przestrzennej. Przy czym doświadczenie przestrzeni jest częściowo „uwięzione” w materialności, uwarunkowaniach i bezsprzecznym oddziaływaniu zastanej przestrzeni. Jednakże samo doświadczenie nie jest stabilne, lecz stanowi wciąż na nowo odkrywaną i kształtowaną przez aktorów społeczną dyspozycję zastanej formy doświadczenia. Aktorzy mają swobodę w kształtowaniu swojej przestrzeni doświadczenia, sposobu poruszania się po niej, nadają jej sens, wykorzystują ją i w ten sposób ją współtworzą, „zatwierdzając zastaną formę, poddając się jej, transformując ją, przełamując, wymyślając na nowo” (Esch, von Hirschhausen 2017: 54).

Koncepcja doświadczenia przestrzeni uwidacznia się na przykładzie renesansu dziedzictwa habsburskiego od lat osiemdziesiątych XX w. na terenie dawnego cesarstwa, tj. konkretnych państw powstałych na jego obszarze. W epoce triumfującego socjalizmu w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. lokalni aktorzy najczęściej ignorowali architektoniczne i krajobrazowe pozostałości cesarstwa. Pozostałości te można odnaleźć np. w polskiej i ukraińskiej części Galicji, jak też w serbskiej Wojwodinie czy w rumuńskim Banacie (Tomić 2016). Lokalnym aktorom te pozostałości mogły się wydawać mało zrozumiałe, nie zajmowano się nimi zatem w dyskursie tożsamościowym ani nie podejmowano politycznych starań restytucji własności. W ten sposób dziedzictwo baroku popadło w ruinę, monarchia austro-węgierska zaś mogła stanowić co najwyżej poboczny przedmiot zainteresowania historyków.

Dopiero w latach osiemdziesiątych minionego wieku ponownie nadano sens dziedzictwu habsburskiemu, wskrzeszając lokalną pamięć przynależności do dawnego imperium. Ponadto ważną rolę odegrała tu stopniowa dyfuzja pojęcia „Europy Środkowej”, dokonująca się ponad granicami państwowymi w elitach intelektualnych regionu (Kundera 1983, 1987; Garton Ash 1986). Dodatkowo upadek reżimu socjalistycznego w istotny sposób wpłynął na regionalną percepcję społeczną. Znajduje to swe odzwierciedlenie w materialnej rzeczywistości krajobrazowej, architekturze i kulturze, które od trzech dziesięcioleci są przedmiotem działań restauratorskich, przez co odzyskują dawny blask. Dziedzictwo epoki Habsburgów jest również wskazywane przez lokalnych aktorów i zasilane społecznie doświadczaną rzeczywistością, którą ci aktorzy w ostatnich czasach chętnie określają jako motyw przewodni dla swych codziennych działań lub swej orientacji politycznej. W kontekście doświadczenia przestrzeni nie należy postrzegać granic i przestrzeni fantomowych jako czynników stabilnych lub stałych – są one nieustannie wytyczane i definiowane na nowo.

Imaginacje przestrzeni

Na poziomie imaginacji przestrzeni odbiór i przekazywanie granic fantomowych odbywa się za pośrednictwem narracji, map mentalnych (ang. mental maps) i dyskursu. Granice fantomowe mogą oddziaływać jako granice symboliczne oraz stanowić element procesów konstrukcji mentalnej imaginacji geograficznych (→ granice i imaginacje), które tworzą dystans i „dramatyzują” różnicę pomiędzy tym, co odgraniczają wewnątrz, oraz tym, co wykluczają i pozostawiają na zewnątrz (Said 1978: 55). W dziejach ludzkości granice historyczne wielokrotnie instrumentalizowano, np. w celu oddzielenia cywilizacji od barbarzyństwa, nowoczesności od zacofania bądź też bogactwa od biedy. Katalog dawnych granic, zawsze poręczny i obfity, stanowił nieocenione źródło dla tworzenia dziejowej narracji poszczególnych narodów, której rolą jest konstrukcja tożsamości, legitymizacja bądź delegitymizacja nowego przebiegu granic lub też uzasadnienie postulatu dominacji.

Jako przykład niech posłuży Brynica, rzeka o długości 55 kilometrów w południowej Polsce, która od XV wieku, oddzielając Śląsk od Małopolski, wyznaczała zewnętrzną granicę Świętego Cesarstwa Rzymskiego (później zaś, od końca XIX wieku do 1922 r. – granicę Cesarstwa Niemieckiego / Rzeszy Niemieckiej [niem. Deutsches Reich]). Opracowanie historyczne Jawada Daheura (2017) pokazuje na bazie źródeł archiwalnych, że owa niewielka rzeka wraz z intensyfikacją procesu tworzenia państwa i narodu niemieckiego „nabrała ogromnego ładunku narodowo-symbolicznego” (Daheur 2017: 158) i za sprawą swego położenia stała się linią radykalnego rozgraniczenia kultur, symbolem wyodrębnienia tożsamości w tym regionie. Mimo braku jakiegokolwiek znaczenia geograficzno-fizycznego owa rzeka postrzegana była nie tylko jako granica cesarstwa, lecz również jako naturalna linia podziału „między Śląskiem, bastionem kultury i cywilizacji europejskiej, oraz Małopolską, przedmurzem strefy »barbarzyństwa azjatyckiego«” (tamże: 159). Jak unaocznia Daheur, nawet po 1922 r. oraz po przesunięciu granicy polsko-niemieckiej na zachód Brynica w oczach Ślązaków, tj. w ich imaginacji, nadal była granicą cywilizacji.

Imaginacje geograficzne stanowią nie tylko produkt rządzących elit (elit wiedzy). Oddziałują one również na niższym szczeblu, na zdolność podmiotów regionalnych do oddolnego tworzenia przestrzennego ładu Europy. Granice fantomowe są nie tylko wynalazkiem politycznym lub intelektualnym, stworzonym specjalnie do wykorzystania w celach ideologicznych, by obsłużyć konkretne konstrukcje tożsamości bądź hegemonii. Z perspektywy konwenansów językowych uwidacznia się również heurystyczny charakter koncepcji granic fantomowych. Narracje dotyczące osobliwości regionalnych zakotwiczone są w stereotypach i jako takie przekazywane dalej. W ten sposób granice fantomowe, nieobarczone wcale ładunkiem ideologicznym, stają się elementem codziennych praktyk. W odróżnieniu od opracowań dotyczących map mentalnych (ang. mental mapping), koncentrujących się przede wszystkim na analizie dyskursów hegemonii (Conrad 2002), reprodukcja imaginacji geograficznych za pomocą koncepcji granic fantomowych postrzegana jest w całości w kategoriach procesów społecznych.

Przykład Brynicy jest istotny również w tym kontekście. Po dziś dzień ta ongiś graniczna rzeka postrzegana (imaginowana) jest jako linia graniczna o charakterze etniczno-kulturowym. W życiu codziennym nadal kultywuje się w pewnym zakresie partykularyzmy oraz dialekty lokalne. Nadal istnieją określone stereotypy: Górnoślązacy przedstawiani są jako pracowici, głęboko wierzący oraz wrogo nastawieni do Warszawy; nadal używa się pejoratywnego określenia „hanysy” (od niemieckiego imienia „Hans”). Mieszkańcy terenów położonych po wschodniej stronie rzeki są natomiast uważani za ateistów, komunistów, lojalnych wobec Warszawy oraz nazywani „gorolami” (mieszkańcami gór). W tym regionie określenia te używane są w rozmowach codziennych i należą do folkloru lokalnego (Daheur 2017: 167–171).

Granice fantomowe stanowią nie tylko element narracji, lecz także są oddolnie tworzone (lub odtwarzane) w praktyce. Tego typu wyobrażenia geograficzne przenikają do codziennego języka bez jakiejkolwiek intencji narracyjnej i przyczyniają się do tworzenia rzeczywistości geograficznej postrzeganej jako oczywistość.

W tym miejscu należy podkreślić, że tego typu granice fantomowe są zmienne. W imaginacjach geograficznych granice fantomowe mogą przypominać granice rzekomo naturalne, powstałe w wyniku działania klasycznej geografii w celu uporządkowania świata. Na doświadczenia aktorów z przeszłości nakładają się jednak nowe nadzieje, rozczarowania i oczekiwania. Zatem struktura czasowa doświadczenia obejmuje również oczekiwania działające wstecz.

Kształtowanie przestrzeni

Granice fantomowe nie tylko oddziałują na wyobrażenia i doświadczenia, lecz także aktywnie współkształtują przestrzeń. Ów trzeci wymiar koncepcji granic fantomowych dotyczy konkretnej produkcji przestrzeni, która odbywa się na innym poziomie analitycznym aniżeli produkcja sensu oraz praktyki aktorów.

Opracowanie Sabine von Löwis (2014) w szczególny sposób przedstawia zjawisko kształtowania przestrzeni. Mowa w nim konkretnie o podziale jednolitej niegdyś przestrzeni w zachodniej części Ukrainy, w której współistnieją dwie wioski po obu stronach rzeki Zbrucz. Rzeka ta stanowiła do 1918 roku granicę między Austro-Węgrami a Cesarstwem Rosyjskim, w okresie międzywojnia zaś – między Polską a Związkiem Sowieckim. Von Löwis analizuje przestrzenie identyfikacji oraz orientacji politycznej miejscowych mieszkańców na terenie obu wsi. Przedmiotem jej zainteresowania jest zarówno układ pomników, jak i świadomość tożsamościowa mieszkańców po obu stronach Zbrucza. Autorka dochodzi do wniosku, że wydarzenia i osoby upamiętniane przez pomniki po obu stronach różnią się mimo bliskości geograficznej oraz wspólnych początków miejscowości. Po wschodniej stronie rzeki pomniki nawiązują do czasów komunistycznych, ówczesnych przywódców oraz związanych z tą epoką zbrodni, po zachodniej stronie dawnej granicy zaś przedmiotem upamiętnienia jest ukraiński nacjonalizm antybolszewicki.

Świadectwa mieszkańców biorących udział w badaniu nie wykazały natomiast wyraźnych sprzeczności w kontekście historycznym i strukturalnym. Stosunek mieszkańców do pomników jest raczej niestabilny. Tym samym von Löwis wykazuje, że nie dochodzi do automatycznej transmisji tradycji politycznych bądź norm społecznych między pokoleniami, np. wizerunku, jakoby mieszkańcy zachodniej części byli bardziej proukraińscy, wschodniej zaś bardziej prorosyjscy. Z drugiej strony promowany odgórnie wybór określonych miejsc pamięci wydaje się tu siłą napędową, powstałą z kolei w wyniku potrzeby nadania tożsamości narodowej młodemu państwu ukraińskiemu. Dla mieszkańców wschodniej wioski ważne było wspomnienie wielkiego głodu na Ukrainie („Hołodomor”) z lat 1932–1933 oraz doświadczenie życia w ZSRR, natomiast mieszkańcy wioski po stronie zachodniej nie mogli wskazać wydarzenia, w którym sami nie uczestniczyli, dlatego też przedmiotem ich upamiętnienia była Ukraińska Armia Powstańcza (UPA). Obie wioski tworzą zatem dwie różne narracje na podstawie odmiennych interpretacji dziejów narodowych, eksponowanych przez władzę centralną.

Przedstawiony przykład unaocznia, w jaki sposób koncentracja na aktywnej roli aktorów sprawia, że kształtowanie przestrzeni staje się procesem codziennym: podmioty kształtują swe otoczenie nie w sposób arbitralny, dowolny, z dostępnych elementów, lecz na bazie określonego, choć wciąż na nowo interpretowanego sposobu pojmowania przestrzeni. Jednakże owa określona przestrzeń, która powstała w długim okresie trwania (fr. longue durée) (Braudel 1984), nie determinuje po prostu działań aktorów, lecz jest kształtowana w relacji do konkretnych, czasami samowolnych strategii aktorów. Aktualizacja i zmiana określonej przestrzeni zawsze zależy od kontekstu. Z takiej oddolnej perspektywy możliwe jest dostrzeżenie strukturalnych i dyskursywnych właściwości przestrzeni i jej performatywnego oddziaływania – jako społecznych praktyk (Esch, von Hirschhausen 2017: 15).

Podsumowanie

Jak pokazują przytoczone przykłady, wszystkie trzy płaszczyzny, tj. doświadczenia, imaginacji i kształtowania przestrzeni, nie tylko wzajemnie na siebie oddziałują, lecz są ze sobą splecione. Najłatwiej jest uzyskać dostęp do miejsca, w którym dochodzi do interakcji między tymi trzema wymiarami przestrzeni, poprzez aktorów: rzeczywistość społeczna i społecznie konstruowana czasoprzestrzeń powstają w ich artykulacji wobec siebie i ze sobą.

Podsumowująca definicja pojęcia granic fantomowych wykracza poza klasyczny schemat przestrzeni i czasu: wprawdzie nadal przedmiotem zainteresowania pozostają dalsze przekazywanie bądź odkrywanie na nowo wzorów kulturowych w perspektywie długiego trwania (fr. longue durée) w społecznościach regionalnych, jednakże to dalsze przekazywanie lub odkrywanie nie są rozumiane w kategoriach skumulowanego kapitału społecznego (ang. social capital) (Putnam 1994) czy też procesów w ramach koncepcji „zależności ścieżkowej” (ang. path dependent) (Pierson 2004). Pojęcie przestrzeni fantomowych lub granic fantomowych różni się od wspomnianych perspektyw klasycznych za sprawą następujących parametrów:

Koncepcja przestrzeni fantomowych nie „zamyka” aktorów w historycznie uwarunkowanych strukturach regionalnych, lecz uwzględnia ich autonomię. Jednocześnie dochodzi do produkcji, aktualizacji bądź anulowania specyficznych dla regionu porządków w codziennych działaniach. Praktyki bądź imaginacje odziedziczone historycznie nie są w sposób automatyczny przekazywane, lecz wspominane albo zapominane, aktualizowane albo dyskwalifikowane selektywnie.
Zmiany regionalnych porządków, spowodowane przez liczne działania aktorów, można zidentyfikować na bazie zmian relacji doświadczeń i oczekiwań. Wpły- wa to na historyczność tworów przestrzennych. Owa „przestrzeń doświadczenia” jest poprzez „horyzont oczekiwań” cały czas na nowo ewaluowana przez aktorów (Ko sel leck 1979). W wyniku tego procesu dochodzi do transformacji dotychczas doświadczonych przestrzeni kulturowych również z perspektywy ima gi nowanej przyszłości: aktorzy tworzą porządki regionalne nie tylko na bazie doświadczeń „przesiąkniętych rzeczywistością” (tamże: 357), lecz również na bazie wyimaginowanych oczekiwań.
Wyobrażana przyszłość powstaje przy tym nie tylko w sposób endogeniczny, tj. w ramach doświadczeń lokalnych i regionalnych. Wpływają na nią również wyobrażenia geograficzne, produkowane na zupełnie innym poziomie wiedzy hegemonicznej. Tego typu mapy mentalne definiują centra i peryferie, regiony nowocześniejsze i bardziej zacofane, tworząc w ten sposób geografię przyszłości z ładunkiem mocnych narracji i przewidywań. Na poziomie aktorów utrzymują one swą moc na bazie swej postrzeganej „naturalności”.

Podsumowując, można stwierdzić, że granice (oraz przestrzenie) fantomowe określają działanie sprawcze dawnych terytoriów historycznych. Dawniejsze historyczne struktury przestrzenne mogą wpływać na doświadczenia oraz imaginacje przestrzenne grup społecznych oraz konstruować na nowo określone porządki regionalne (ang. perform). Ta ich cecha ma charakter niestabilny, lecz umocowany historycznie. Granice i przestrzenie fantomowe mogą pojawiać się i zanikać w określonych kontekstach historycznych i geograficznych. W ten sposób koncepcja granic fantomowych stanowi nowe bądź też alternatywne podejście do badań regionalnych, które może otworzyć nowe perspektywy dla innych niż analizowane w tym artykule przestrzeni Europy Środkowo-Wschodniej.

Z języka niemieckiego tłumaczył Krzysztof Kolanowski

Bibliografia:

Aldenhoff-Hübinger R., Gousseff C., Serrier T. (red.) (2007). Europa Vertikal. Zur Ost-West-Gliederung im 19. Und 20. Jahrhundert. Göttingen: Wallstein Verlag.
Barth F. (1969/1998). Ethnic Groups and Boundaries: The Social Organization of Cultural Difference. Long Grove: Waveland Press.
Braudel F. (1984). Geschichte und Sozialwissenschaften – Die ‘longue durée’. W: H.-U. Weh ler (red.), Geschichte und Soziologie (s. 189–215). Königstein: Taunus. (Wcześniej, w 1958 r., jako: Histoire et sciences sociales: La Longue Durée, Annales, 13: 725–753).
Conrad C. (red.) (2002). Mental maps. Geschichte und Gesellschaft, 28(3): 337–514.
Daheur J. (2017). Die Brynica als Instrument der Ost-West-Gliederung: Zur Karriere eines Grenzflüsschens in der langen Dauer. W: R. Aldenhoff-Hübinger, C. Gousseff, T. Serrier (red.), Europa Vertikal. Zur Ost-West-Gliederung im 19. und 20. Jahrhundert (s. 155–172). Göttingen: Wallstein Verlag.
Dessemontet P. (2005). Révolution orange : la fracture ukrainienne. EspacesTemps.net, http://espacestemps.net/document1085.html (dostęp: 11.01.2005).
Esch M., Hirschhausen B. von (2017). Einleitung. W: M.G. Esch, B. von Hirschhausen (red.), Wahrnehmen, Erfahren, Gestalten. Phantomgrenzen und soziale Raumproduktion (s. 7–48). Göttingen: Wallstein Verlag.
Foucher M. (1993). Fragments d’Europe. Atlas de l’Europe médiane et orientale. Paris: Fayard.
Garton Ash T. (1986). Does Central Europe exist? „The New York Review of Books”, 33(15): 45–52.
Grandits H., Hirschhausen B. von, Kraft C., Müller D., Serrier T. (2015). Phantomgrenzen im östlichen Europa. Eine wissenschaftliche Positionierung. W: B. von Hirschhausen, H. Grandits, C. Kraft, D. Müller, T. Serrier (red.), Phantomgrenzen: Räume und Akteure in der Zeit neu denken (s. 13–56). Göttingen: Wallstein Verlag.
Gregory D. (1994). Geographical Imaginations. Cambridge, MA: Wiley-Blackwell.
Grosfeld I., Zhuravskaya E. (2014). Persistent effects of empires: Evidence from the partitions of Poland. W: Paris School of Economics. Working Paper Nr. 05, https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00795231/document (dostęp: 12.10.2019).
Hartshorne R. (1933). Geographic and political boundaries in Upper Silesia. „Annals of the Association of American Geographers”, 23(4): 195–228, DOI: 10.1080/00045603309357073.
Hirschhausen B. von (2017). The heuristic interest of the concept of “phantom borders” in the understanding of cultural regionalization. „L’Espace géographique”, 46(2): 106–125, https://www.cairn-int.info/journal-espace-geographique-2017-2.htm (dostęp: 25.09.2018).
Hirschhausen B. von, Grandits H., Kraft C., Müller D., Serrier T. (2015). Phantomgrenzen: Räume und Akteure in der Zeit neu denken. Göttingen: Wallstein Verlag.
Hirschhausen B. von, Grandits H., Kraft C., Müller D., Serrier T. (2019). Phantom borders in Eastern Europe. A new concept for regional research. „Slavic Review”, 78(2): 368–389.
Koselleck R. (1979). Vergangene Zukunft. Zur Semantik geschichtlicher Zeiten. Frank furt am Main: Suhrkamp Taschenbuch.
Kraft C. (2002). Europa im Blick der polnischen Juristen. Rechtsordnung und juristische Profession in Polen im Spannungsfeld zwischen Nation und Europa 1918–1939. Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann Verlag.
Kundera M. (1983). Un occident kidnappé ou La tragédie de l’Europe centrale. „Le Débat”, 25(5): 3–23.
Kundera M. (1987). Un occident kidnappé oder die Tragödie Zentraleuropas. Themenportal Europäische Geschichte, www.europa.clio-online.de/quelle/id/artikel-3287 (dostęp: 12.10.2019).
Lefebvre H. (1974). La production de l’espace. Paris: Éditions Anthropos.
Lemberg H. (1985). Zur Entstehung des Osteuropabegriffs im 19. Jahrhundert: Vom „Norden” zum „Osten” Europas. „Jahrbücher für Geschichte Osteuropas”, 33(1): 48–91.
Löw M. (2001). Raumsoziologie. Frankfurt am Main: Suhrkamp.
Löwis S. von (2014). Ambivalente Identifikationsräume in der Westukraine. Das Phantom der alten Grenze am Zbruč. „Europa Regional”, 22(3–4): 148–162.
Löwis S. von (red.) (2015). Phantom borders in the political geography of East Central Europe. „Sonderheft der Erdkunde”, 69(2): 99–186.
Müller M.G., Struve K. (red.) (2017). Fragmentierte Republik? Das politische Erbe der Teilungszeit in Polen 1918–1939. Göttingen: Wallstein Verlag.
Müller U. (2014). Instrumente imperialer Politik? Eisenbahnen in Ostmitteleuropa im 19.Jahrhundert. W: Mitropa. Jahresheft des Geisteswissenschaftlichen Zentrums Geschichte und Kultur Ostmitteleuropas (s. 20–24). Leipzig: GWZO.
Peisakhin L. (2015). Cultural legacies: Persistence and transmission. W: N. Schofield, G. Caballero (red.), The Political Economy of Governance Institutions, Political Performance and Elections (s. 21–39). Cham: Springer International Publishing.
Pierson P. (2004). Politics in Time: History, Institutions, and Social Analysis. Princeton – Chichester: Princeton University Press.
Putnam R. (1994). Making democracy work: Civic traditions in modern Italy. Princeton – Chichester: Princeton University Press.
Puttkamer J. von (2010). Ostmitteleuropa im 19. und 20. Jahrhundert. München: Oldenbourg Wissenschaftsverlag.
Said E.W. (1978). Orientalism. London: Routledge & Kegan Paul Ltd.
Schenk F.B. (2002). Mental Maps. Die Konstruktion von geographischen Räumen in Europa seit der Aufklärung. Literaturbericht. „Geschichte und Gesellschaft”, 28(3): 493–514.
Schlottmann A. (2005). RaumSprache. Ost-West-Differenzen in der Berichterstattung zur deutschen Einheit. Eine sozialgeographische Theorie. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
Siegrist H., Müller D. (red.) (2015). Property in East Central Europe: Notions, Institutions and Practices of Landownership in the Twentieth Century. New York – Oxford: Berghahn.
Sundhaussen H. (1999). Europa balcanica. Der Balkan als historischer Raum Europas. „Geschichte und Gesellschaft”, 25(4): 626–653.
Sundhaussen H. (2003). Der Balkan: Ein Plädoyer für Differenz. „Geschichte und Gesellschaft”, 29(4): 608–624.
Szalkai G. (2017). Summoning historical phantoms. Invention of memorial sites and reification of territorial identities in the Romanian Carpaths. „L’Espace géographique”, 46(2): 143–157, https://www.cairn-int.info/journal-espace-geographique-2017-2.htm (dostęp: 12.10.2019).
Ther P. (2003). Einleitung. W: P. Ther, H. Sundhaussen (red.), Regionale Bewegungen und Regionalismen in europäischen Zwischenräumen seit der Mitte der 19. Jhd. im Vergleich (s. IX–XXIX). Marburg: Herder-Institut Verlag.
Thrift N. (2000). Performance. W: R. J. Johnston, D. Gregory, G. Pratt, M. Watts (red.), The Dictionary of Human Geography. Fourth Edition (s. 577–578). Oxford: Blackwell Publishers Ltd.
Todorova M. (1997). Imagining the Balkans. New York: Oxford University Press.
Todorova M. (2002). Der Balkan als Analysekategorie: Grenzen, Raum, Zeit. „Geschichte und Gesellschaft”, 28(3): 470–492.
Tomić Đ. (2016). Phantomgrenzen und regionale Autonomie im postsozialistischen Südosteuropa. Die Vojvodina und das Banat im Vergleich. Göttingen: Wallstein Verlag.
Troebst S. (2010). „Geschichtsregion”: Historisch-mesoregionale Konzeptionen in den Kultur wissenschaften. Europäische Geschichte Online (EGO), Institut für Europäische Geschichte (IEG), Mainz, http://www.ieg-ego.eu/troebsts-2010-de (dostęp: 19.02.2013), URN: urn:nbn:de:0159-20100921364.
Wolff L. (1994). Inventing Eastern Europe: The Map of Civilization on the Mind of the Enlightenment. Stanford: Stanford University Press.
Zarycki T. (2000). Politics in the periphery: political cleavages in Poland interpreted in their historical and international context. „Europe-Asia Studie”, 52(5): 851–873.
Zarycki T. (2015). The electoral geography of Poland: Between stable spatial structures and their changing interpretations. „Erdkunde”, 69(2): 125–137.

Przypisy

Stanowi ono syntezę projektu badawczego pt. „Granice fantomowe w Europie Wschodniej” (niem. Phantomgrenzen in Osteuropa), realizowanego w latach 2011–2017 na przykładzie Europy Środkowo-Wschodniej oraz Południowo-Wschodniej w ramach większego projektu interdyscyplinarnego. ↩︎
Sieć kompetencji „Granice fantomowe w Europie Środkowo-Wschodniej” (niem. Phantomgrenzen in Ostmitteleuropa) była finansowana w okresie od 2011 do 2017 r. przez Federalne Ministerstwo Edukacji i Badań Naukowych RFN. Dalsze informacje można znaleźć w opisie projektu na stronie phantomgrenzen.eu. ↩︎
Samo pojęcie „imaginarium przestrzeni” powinno obejmować szerszy zakres aniżeli ten, na który pozwalałoby przetłumaczenie pojęcia geographical imaginations autorstwa Dereka Gregory’ego (1994) jako „wyobrażenia geograficzne” (niem. geographische Imaginationen) bądź „wyobrażenia” (niem. Vorstellungen). W tym przypadku mamy bowiem do czynienia z wyższym poziomem „zawartości rzeczywistości”, dlatego też [w wersji niemieckiej – przyp. tłum.] w artykule wykorzystano rzadziej używane pojęcie „imaginarium” (niem. Imaginativ) lub „imaginarium/imaginacja przestrzeni” (niem. Raumimaginativ), które – podobnie jak francuskie słowo „imaginaire” – przywołuje narrację składającą się na obraz geograficzny lub też kartograficzny. [Z tego samego powodu, chcąc oddać intencje Autorki, w wersji polskiej użyto pojęcia „imaginacja” – przyp. tłum.] ↩︎