Transfer kulturowy

Funkcjonowanie sąsiadujących ze sobą, a jednak kulturowo obcych sobie społeczeństw i skutki wzajemnych ich powiązań stanowią przedmiot zainteresowań naukowych przedstawicieli wielu dyscyplin nauki (nauki o polityce, nauki o kulturze, stosunków międzynarodowych, socjologii, literaturoznawstwa, antropologii, psychologii, ekonomii itp.). Szczególnie interesujące są te zjawiska i procesy, które nie pojawiały się mimowolnie, ale stanowią konsekwencje kontaktów i relacji jednego społeczeństwa z inną (odmienną) grupą kulturową, bądź które pojawiają się w wyniku procesów globalizacji (Babiński 2015; Pick 2013a, 2013b). Współcześnie w analizach wybranych zjawisk kulturowych na pograniczach czy w przypadku społeczeństw funkcjonujących na styku kultur duże znaczenie mają procesy migracyjne, procesy akulturacyjne i asymilacyjne czy nawet konflikty kulturowo-polityczne. Prowadzą one często do podejmowania wysiłków w kierunku inkluzyjnego lub ekskluzyjnego (re)definiowania tożsamości czy prób (re)interpretacji wydarzeń historycznych w celu stworzenia wspólnej narracji dla danej społeczności.

Jedną z klasycznych metod analizowania kulturowych aspektów funkcjonowania stycznych społeczności i ich wzajemnego oddziaływania jest komparatystyka – podejście, które propagował m.in. Marc Bloch od czasu dwudziestolecia międzywojennego (Bloch 1963). Komparatystyka bazuje na założeniu, że elementów tworzących tożsamość społeczną i kulturową nie powinno się analizować jedynie z perspektywy narodowej, skupiając się na jednostkowych artefaktach (chociaż perspektywa narodowa jest tu bardzo ważna). Jednym z argumentów na rzecz tej tezy jest wzmacnianie antagonizmów międzynarodowych, gdyż analiza może zbyt silnie akcentować perspektywę narodową zamiast umniejszać jej znaczenie (Haupt 2007; Miller 2004; Espagne, Werner 1998; Kocka 2003). Komparatystyka rozwijała się od końca XIX w., a jej rozkwit przypadł na okres obecności i rozwijania się totalitaryzmów, szczególnie w Europie. Z tego powodu w pracach komparatystów można odnaleźć projekt antytotalitarnej komparatystyki pogranicznej, tworzącej alternatywę dla komparatystyki, która bazuje jedynie na pojęciu narodowości (Damrosch 2006). W pracach komparatystów podejmowane są także wątki związane z nacjonalizmem kulturowym, centryzmem, ekskluzją czy inkorporacją pewnych treści kultury – wszystko osadzone raczej w teraźniejszości interpretatora. Zdaniem komparatystów wielowymiarowe porównywanie różnych społeczeństw, które miały podobne doświadczenia lub poziom cywilizacyjny, i wytworzonych przez nie dzieł i artefaktów stwarza możliwość ustalenia przyczyn ich zróżnicowania rozwojowego. Badania komparatystyczne korzystają także z pojęć odnoszących się do relacji, ponieważ ich celem jest porównanie sztywno wyróżnionych obiektów, funkcjonujących we wspólnej przestrzeni geograficznej. To one stanowią miejsce spotkań, pograniczy wielu kultur, także starć i nacisków różnych sił kulturowych (Jurek 2009).

Komparatystyka koncentrowała się na państwach i narodach jako podstawowych jednostkach badawczych, co ograniczało możliwość wykraczania poza ich granice, gdy analizowane były relacje i doświadczenia mniejszych jednostek, jak choćby regionów, grup społecznych czy instytucji. Krytyka komparatystyki skierowała badaczy w stronę poszukiwania takich podejść badawczych, które stwarzają możliwość rezygnacji z silnego koncentrowania się na perspektywie narodowej czy uwzględniania głównie narodowej historiografii. Takie podejścia pozwalają wykorzystać szerszą perspektywę w analizie zarówno przeszłości, jak i teraźniejszości. Kompleksowe spojrzenie na oddziałujące na siebie obiekty wymusza zmianę charakteru stosowanej metodologii (Kostkiewiczowa 2010: 168).

W efekcie poszukiwania alternatywnych sposobów analizowania wzajemnych doświadczeń na styku narodów i kultur pojawiła się teoria transferu kultury (fr. transferts culturels, niem. Kulturtransfer). Jej korzenie sięgają lat osiemdziesiątych XX w., kiedy w środowisku literaturoznawców francuskich pojawiło się zainteresowanie metodami analizy wzajemnego oddziaływania kulturowego pomiędzy społeczeństwami Francji i Niemiec (Espagne, Werner 1998; Werner 2005; Lüsebrink 2005a, 2005b; Middell, Middell 1994). Pojęcie transferu kulturowego zawierać miało całokształt relacji w obszarze kultury łączących obydwa społeczeństwa – zaczynając od wpływów literackich, ideologii, wzorów zachowań, na kulturze popularnej kończąc. Pierwsze opracowania dotyczące idei transferu kultury silnie akcentowały fenomen przenikania treści kulturowych w przeciwieństwie do analiz komparatystycznych, w których nacisk położony był jedynie na uzyskiwanie porównań. Rozwijanie teorii transferu kulturowego nie służy zastąpieniu badań komparatystycznych, ale stanowi metodologię komplementarną, pozwalającą pogłębić obszar analiz w zakresie relacji między badanymi obiektami i przepływu pomiędzy nimi treści w zakresie sztuki, nauki czy kultury. Nacisk położony zostaje na osadzenie analizowanych jednostek czy obiektów w sieci odtworzonych powiązań oraz pogłębianie badania wzajemnych wpływów i losów przenikających treści w perspektywie dynamicznej. W wyniku sporów metodologicznych pomiędzy orędownikami podejścia komparatystycznego a zwolennikami transferu kultury w 1998 r. Johannes Paulmann zarekomendował połączenie obydwu podejść w badaniu kultury dwóch społeczeństw. Komparatystyka koncentruje się na wskazaniu podobieństw i różnic w sposobach funkcjonowania społeczeństw, natomiast transfer kultury skupia się na tym, w jaki sposób jedna kultura sprzyja zmianie innej kultury (Paulmann 1998).

Teoria transferu kulturowego odnosi się do analizy przejawów długotrwałego przenikania treści kulturowych w wyniku procesów rozwojowych społeczeństw, a nie definiowanych jako jednorazowe, pojedyncze incydenty. Dotyczy to także tych elementów, zauważalnych w odtwarzanej pamięci historycznej jako skutek procesów i zjawisk, które już częściowo uległy zanikowi. Teoria transferu kulturowego daje narzędzia do analizy zmian, adaptacji, mediacji i interpretacji, które zachodzą między kulturami pozostającymi w kontakcie.

Tab. 1. Cechy komparatystyki i transferu kultury

	Komparatystyka	Transfer kultury
Interesujące obszary	zamknięte obszary kulturowe, niekoniecznie sąsiadujące ze sobą	wszystkie obszary kulturowe, szczególnie sąsiadujące ze sobą
Cel analiz	porównania obiektów	analiza przyswajania kultur
Perspektywa badawcza	narodowa/ważna formacja dominująca (obca)	każda możliwa/ważna formacja przyjmująca (własna)
Przedmiot analiz	obiekty i artefakty wyrażające tożsamość	obiekty i artefakty wyrażające tożsamość, ale także służące usprawnieniu życia codziennego

_{Źródło: opracowanie własne.}

Samo odniesienie definicyjne transferu kulturowego można traktować wielowymiarowo. Manuela Rossini i Michael Toggweiler (2014) piszą o transferze w szerokim sensie jako o globalnej mobilności słów, obrazów, osób, zwierząt, towarów, pieniędzy, broni i innych rzeczy. Z kolei Anna Veronika Wendland (2012) jako transfer traktuje ruch ludzi, przedmiotów i systemów semiotycznych (tekstualnych lub wizualnych) w przestrzeni poprzez migracje, spotkanie i recepcję tych treści.

Podstawowe pojęcia teorii transferu kulturowego pozwalają ulokować tę teorię w rozważaniach z zakresu konstruowania (czy rekonstruowania) tożsamości jednostkowych lub zbiorowych. Tożsamość stanowi konstrukt, który jest kwestionowany i redefiniowany niejako od środka (z perspektywy kultury dominującej na danym obszarze), lecz także w odniesieniu do czynników wynikających z oddziaływania obcych („innych”) wpływów oraz historii i tradycji. Tożsamość rozumiana jest tu z pozycji antyesencjalizmu, jako konstrukt wynikający z osobistych wyborów jednostek i grup oraz elementów oficjalnych dyskursów. Jak twierdzi Zygmunt Bauman (1995), pytania o tożsamość pojawiają się w sytuacji kryzysu tożsamości. W teorii transferu kultury podkreślana jest rola kultury jako jednego z głównych czynników kształtujących zbiorowe identyfikacje w zestawieniu z czynnikami narodowościowymi. Tworzenie tożsamości to nieustanny proces dokonujący się poprzez recepcję nowych (napływających od obcych kultur) treści kulturowych i ich zastosowanie we własnej kulturze. Ważne miejsce w rozważaniach o transferze kultury zajmują antropologiczne definicje tożsamości narodowej, sformułowane przez Ernesta Gellnera (1991), Erica Hobsbawma (1983) i Tima Edensora (2004), którzy kładą nacisk na rolę zarówno kultury oficjalnej, jak i masowej w kształtowaniu się samoidentyfikacji osób jako członków społeczności narodowej. Równolegle nie można pominąć definicji tożsamości kulturowej m.in. Stuarta Halla (2008), Lawrence’a Grossberga (2007) i innych, którzy podkreślają jej dyskursywność – tożsamość kształtuje się na podstawie różnych, często sprzecznych, lecz aktualnie dostępnych źródeł, wzorów i reprezentacji.

W koncepcjach autorów zajmujących się transferem kulturowym bardzo wyraźnie podkreślane są różnice między tym pojęciem a innymi, dotąd często wykorzystywanymi w poszukiwaniach oddziaływania na styku kultur, tj. „wymiana kulturowa”, „stosunki kulturowe”, „mieszanka kulturowa”, „hybrydyzacja interkulturowa” itp. (Lüsebrink 2005a, 2005b; Jabłkowska 2013). Wszystkie te terminy odnoszą się do analizy obszarów przepływu strumieni kulturowych o stosunkowo dużym nasileniu, gdzie w naturalny sposób dochodzi do koegzystencji wielu różnych, obcych sobie kultur. Tego typu rozwiązania analityczne dobrze sprawdzają się w sytuacji funkcjonowania społeczeństw → pogranicza. Prekursorskie badania nad transferem kultury koncentrowały się na sytuacji Francji i Niemiec w XVIII i XIX w. (Espagne, Middell 1999), dopiero później zainteresowano się czasami nowożytnymi oraz średniowieczem. Ostatnim etapem było prowadzenie analiz dotyczących XX wieku. Równolegle rozwijały się analizy dotyczące wpływów kultury, nauki i sztuki na innych obszarach świata, jak Karaiby, Hawaje, Kanada czy choćby obszar Morza Śródziemnego. W polskiej nauce badania z zakresu transferu kulturowego najczęściej przybierają formę analiz zjawisk i procesów na pograniczu polsko-niemieckim – zarówno w naukach społecznych, jak i literaturoznawstwie. Taki stan rzeczy można tłumaczyć intensywnością i atrakcyjnością kontaktu z kulturą zachodnioeuropejską oraz dobrą współpracą kręgów nauki w tym obszarze (Wiszewski 2018; Pick 2013a; Jabłkowska 2013).

Badanie transferu kulturowego (fr. transferts culturels) skupia się na przepływie treści kulturowych, co pozwala prześledzić, co, dlaczego i jak zostaje zapożyczone z jednej kultury oraz w jaki sposób zaadaptowane w innej (przez jedną grupę od innej) lub dlaczego zostaje odrzucone pomimo prób przenikania treści obcych. Chociaż analizy przenikania treści kultury zwykle są podejmowane w kontekście funkcjonowania narodów, to teoria transferu kulturowego z powodzeniem może być wykorzystywana także do analizy przenikania treści w ramach jednego narodu, np. między wsią i miastem czy obszarami funkcjonowania mniejszości. Transfer kulturowy może realizować się w trzech wymiarach: przestrzennym (od lokalnego do globalnego), czasowym (od poszczególnych momentów do długotrwałych procesów) i społecznym (od indywidualnych doświadczeń do kolektywnie rozumianych wielkich formacji) (Babiński 2015).

Istotnym krokiem w analizie transferu kultury jest wybór jednostek analizy. Zakłada się, że konieczne jest wybranie dwóch formacji (o określonym kontekście polityczno-społeczno-historyczno-kulturowym), w ramach których zachodziły interesujące badacza zjawiska i procesy. Ważne jest, by formacje te pozostawały w kontakcie ze sobą i charakteryzowały się pewnym stopniem stabilności historyczno-politycznej. Tylko wtedy możliwe jest prześledzenie zachodzących zmian dotyczących przenikania treści kulturowych czy rekonstruowania tożsamości jednostkowej i zbiorowej.

Metodologia badania transferu kulturowego opiera się przede wszystkim na: (1) wskazaniu przedmiotu analiz (jakie treści przekazywane są z kultury obcej do kultury przyjmującej), (2) ustaleniu warunków sprzyjających recepcji nowych treści, (3) charakterystyce poziomów analizy oraz (4) charakterystyce mediatorów transferu kulturowego. Tłem dla analiz jest opis kontekstu historyczno-społeczno-politycznego badanego obszaru (Pick 2013a; Jurek 2009).

W nieco inny sposób podejście do analizy transferu kultury definiuje Hans-Jürgen Lüsebrink (2005a, 2005b). Wskazuje on trzy wymiary, które należy uwzględniać w analizach transferów kulturowych. Pierwszym z nich są procesy selekcji, czyli wybór tych elementów czy artefaktów, które mogą podlegać transferom. Opisując transfer kulturowy, należy przyjrzeć się także instytucjom czy jednostkom, które mogą pełnić funkcję mediatorów w procesie transmisji treści. Kluczowym aspektem są jednak procesy recepcji, czyli te elementy, które związane są z przyjmowaniem, internalizacją czy wręcz akulturacją w zakresie nowych treści kultury, przejętych od sąsiada.

Przedmiot transferu kultury

Nie ma ograniczenia w definiowaniu, które treści stanowiące przedmiot transferu będą analizowane. Nie ma także ograniczenia w zakresie przenikania określonego typu treści pomiędzy dwiema (lub więcej) formacjami czy dwoma obiektami. Transfer może dotyczyć przemieszania się ludzi, przedmiotów materialnych, wzorów zachowań, koncepcji, oddziaływania instytucji, wzorów funkcjonowania przestrzeni publicznej czy dóbr konsumpcyjnych, elementów kultury wysokiej, idei itp. (Pick 2013a, 2013b; Mitterbauer 2009). Teoria transferu zakłada, że są one w nieustannym procesie zmian ze względu na wzajemne oddziaływania. Badania nad transferem kultury najczęściej jednak mają formę studiów z zakresu kultury wyższej (sztuka, muzyka, literatura) oraz nauki.

Warunki dla zaistnienia transferu kultury

W przeciwieństwie do innych teorii związanych z wymianą treści kulturowych w rozważaniach dotyczących transferu kultury odrzuca się dominującą (aktywną) rolę kultury obcej. Transfer kulturowy jest uruchamiany wyłącznie przez kulturę przyjmującą. Otwartość i gotowość na włączenie obcych treści jest warunkowane ich atrakcyjnością – kiedy nowe treści są z jakiegoś powodu interesujące dla przedstawicieli kultury przyjmującej. Nie można tu mówić o uniwersalności znaczenia tych treści, ale diagnozować specyficzne uwarunkowania lokalne, w tym deficyty w kulturze własnej.

Poziomy analizy

Analiza transferu kulturowego dokonywana jest na trzech podstawowych poziomach – percepcji, recepcji i zastosowania (przyswojenia, adaptacji). Stanowią one swoiste kontinuum określające dynamikę całego procesu. Transfer kultury pozwala analizować to, co się z nowymi treściami w społeczeństwie przyjmującym dzieje. Nowe treści nie są adaptowane ani automatycznie, ani w oryginalnej formie, ale są przekształcone adekwatnie do potrzeb własnej, dotychczasowej kultury (Espagne, Werner 1998).

Percepcja, jako etap otwierający proces transferu, jest najmniej uchwytna i zależna przede wszystkim od okoliczności, w których osoba pośrednicząca w przekazywaniu treści wchodzi w kontakt z danym aspektem analizowanej rzeczywistości.

Według Michela Espagne i Michaela Wernera czynnikiem decydującym o tym, czy transfer kultury się odbywa, jest gotowość do recepcji nowych treści kulturowych przez społeczeństwo przyjmujące (tamże). Jeśli tej gotowości brakuje, transfer kulturowy nie nastąpi. Recepcja ta dokonuje się przy udziale konkretnych osób zapośredniczających transfer (niem. Vermittler) jedynie wtedy, gdy jest koniunktura na konkretne treści pochodzące z obcej kultury. Recepcja, wyrażona w artefaktach, poparta argumentami, jest warunkowana przede wszystkim poglądami i interpretacjami obserwatorów.

Próbując scharakteryzować finalny etap transferu kultury, Espagne i Werner posłużyli się terminem akulturacji, zaczerpniętym z literatury anglosaskiej, obejmującym zarówno dostosowanie nowych treści do własnej kultury, jak i zmianę własnej kultury pod ich wpływem (tamże). Zastosowanie (przyswojenie, asymilacja) jest warunkowane motywacją i intencjonalnością działalności poszczególnych mediatorów transferu. W przypadku analizy tego etapu transferu kultury ważne jest uwzględnianie różnych możliwości – od naśladowania do zaprzeczania.

Niezwykle istotnym czynnikiem wpływającym na efektywność transferu kulturowego jest heterogeniczność danej społeczności. Gdy jest ona niedostateczna, pojawia się strach przed zmianą i wysoka ocena pozycji własnej kultury (etnocentryzm), co przekłada się na sposób postrzegania rzeczywistości przez agentów transferu i na podatność społeczeństwa na przyjmowanie kulturowych innowacji (Chew, Knottnerus 2002). Dla zachowania własnej tożsamości każda ze wspólnot rozwija strategię przeciw obcym wpływom kulturowym – warto jest śledzić przenikanie tych wpływów w dłuższej perspektywie czasu. Analiza zastosowania treści przekazywanych w procesach transferu musi także uwzględniać ewentualne bariery tego procesu. W tej kategorii warto zwrócić uwagę na możliwą cenzurę czy celowe przemilczenia, rolę narodowych stereotypów w procesie recepcji czy też problemy związane z interpretacją określonych treści.

Agenci transferu

W procesach transmisji treści kluczową rolę przypisuje się mediatorom treści kultury (inaczej zwanych wehikułami czy agentami), odpowiedzialnym za przenoszenie określonych treści (Pick 2013a, 2013b). W zależności od momentu historycznego funkcję tę pełniły inne osoby czy instytucje. Efektywnymi agentami transferu byli zwykle kupcy, podróżnicy, artyści, żołnierze, emigranci czy dyplomaci. Ważną rolę odgrywają także osoby relacjonujące przebieg analizowanych wydarzeń – pisarze, dziennikarze czy publicyści. Ich funkcję określić można jako opiniotwórczą – ich zadaniem było przekładanie obcych treści kulturowych na język zrozumiały dla danej społeczności. Działania te są szczególnie istotne na styku kultur. Dziś kluczowa rola przypada w tym zakresie zarówno migrantom, jak i artystom czy twórcom kultury masowej. Analizując funkcje agentów transferu, warto formułować pytania o motywy działania mediatorów i o charakterystykę ich kontaktów z analizowanymi społecznościami czy kulturami. Nie sposób pominąć także znaczenia mediów, także tych nowych, w procesie transmisji treści kulturowych jako istotnego kanału przekazu ponad granicami.

***

Można sformułować tezę, że teoria transferu kulturowego ma na tyle kompleksowy charakter, że może mieć zastosowanie uniwersalne – uwzględnia bowiem wszystkie elementy systemów kulturowych i zróżnicowane kanały przekazu. Transfer kulturowy wykracza poza analizy tego, w jakim zakresie kultura obca przeniknęła do kultury własnej określonych społeczności. W opisie współczesnego świata opartego na transmisji informacji istotne znaczenie mają wysiłki zmierzające do uchwycenia tego, co związane jest z nieustannym przechodzeniem od narodowego do ponadnarodowego, od centrum ku peryferiom, od homogenicznego do heterogenicznego. Przenikające z jednego systemu do innego, najczęściej sąsiadującego z nim (czy pozostającego w zbliżonej przestrzeni geograficznej i czasowej) – zarówno artefakty, jak i wzory zachowań czy interpretacje tych wzorów – przechodzą dynamicznie rozwijający się proces, zmieniający charakter oryginalnie przejętych treści, w sposób który najbardziej koresponduje z potrzebami społeczności przyjmującej. Przed badaczami zajmującymi się transferem kultury stawia się jednak szereg wyzwań na przyszłość (Pick 2013a; Kaelble 2005). Najważniejsze dotyczą obszaru analiz, przedmiotu analiz czy samej metodologii. Z jednej strony można pokusić się o analizy transferu pomiędzy co najmniej dwoma obiektami, z drugiej zaś strony posługiwanie się pojemnymi kategoriami narodów czy społeczeństw sprzyja uogólnieniom, warto więc rozważyć inne obiekty o mniejszym zasięgu. Procesy adaptacji określonych treści mogą nie być skuteczne, więc przedmiotem analiz można uczynić takie nieudane transfery. Wyzwaniem jest także dopracowanie takich rozwiązań metodologicznych, które połączą ustalenia komparatystów z teorią transferu kulturowego.

Bibliografia:

Babiński J. (2015). Polsko-niemiecki transfer kulturowy na przykładzie twórczości ks. Franciszka Sawickiego. W: W. Hajduk-Gawron (red.), Adaptacje II. Transfery kulturowe. Biblioteka Postscriptum Polonistycznego (s. 401–414). Katowice: Wydawnictwo Gnome, http://www.postscriptum.us.edu.pl/pdf/bps2015_5_27.pdf (dostęp: 12.07.2019).
Bauman Z. (1995). Wieloznaczność nowoczesna, nowoczesność wieloznaczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Bloch M. (1963). Mélanges historiques (t. 1). Paris: S.E.V.P.E.N.
Chew S.C., Knottnerus J.D. (red.) (2002). Structure, Culture, and History. Recent Issues in Social Theory. Lanham: Rowman & Littlefield Publishers.
Damrosch D. (2006). Rebirth of a discipline: The global origins of comparative studies. Comparative Critical Studies, 3(1–2): 99–112.
Edensor T. (2004). Tożsamość narodowa, kultura popularna i życie codzienne (tłum. A. Sadza). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Espagne M., Middell M. (red.) (1999). Von der Elbe bis an die Seine. Kulturtransfer zwischen Sachsen und Frankreich im 18. und 19. Jahrhundert. Leipzig: Leipziger Universitätsverlag.
Espagne M., Werner M. (1985). Deutsch-französischer Kulturtransfer im 18. und 19. Jahrhundert. Zu einem neuen interdisziplinären Forschungsprogramm des C.N.R.S. Francia, 13: 502–510.
Espagne M., Werner M. (1998). Transferts: Les relations interculturelles dans l’espace francoallemand. Paris: Recherches sur les civilisations.
Gellner E. (1991). Narody i nacjonalizm (tłum. T. Hołówka). Warszawa: PIW.
Grossberg L. (2007). Tożsamość i studia kulturowe: tendencje rozwojowe i alternatywy. W: A. Gromkowska-Melosik (red.), Kultura popularna i (re)konstrukcje tożsamości (s. 13–48). Poznań – Leszno: Wyższa Szkoła Humanistyczna.
Hall S. (2008). Identités et cultures. Politiques de Cultural Studies (edition établie par M. Cervulle). Paris: Editions Amsterdam.
Haupt H.-G. (2007). Comparative history – a contested method. Historisk Tidskrift, 127(4): 697–714.
Hobsbawm E. (1983). Introduction: Inventing tradition. W: E.J. Hobsbawm, T. Ranger (red.), The Invention of Tradition (s. 1–14). Cambridge: Cambridge University Press.
Jabłkowska J. (2013). Transfer kulturowy czy po prostu kontakty? O polsko-niemieckich pograniczach literackich. W: M. Leyko, A. Pełka (red.), Teatr – literatura – media. O polsko-niemieckich oddziaływaniach w sferze kultury po 1989 roku (s. 26–42). Łódź: Wydawnictwo Primum Verbum.
Jurek L. (2009). Teoria transferu kulturowego i jej zastosowanie w badaniach historii społecznej (na przykładzie polsko-włoskich kontaktów doby Risorgimento). W: W. Puś (red.), Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX wieku (t. 6, s. 32–44). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Kaelble H. (2005). Die Debatte über Vergleich und Transfer und was jetzt? H-Soz-Kult, https://www.hsozkult.de/article/id/artikel-574 (dostęp: 12.07.2019).
Kocka J. (2003). Comparison and beyond. „History and Theory”, 42(1): 39–44.
Kostkiewiczowa T. (2010). Komparatystyka literacka dzisiaj – preliminaria: co, jak i po co porównujemy. W: L. Wiśniewska (red.), Komparatystyka. Między Mickiewiczem a dniem dzisiejszym (s. 152–169). Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.
Lüsebrink H.-J. (2005a). Interkulturelle Kommunikation. Interaktion – Kulturtransfer – Fremdwahrnehmung. Stuttgart – Weimar: J.B. Metzler-Verlag.
Lüsebrink H.-J. (2005b). Kulturtransfer – neuere Forschungsansätze zu einem inter disziplinären Problemfeld der Kulturwissenschaften. W: H. Mitterbauer, K. Scherke (red.), Ent-grenzte Räume. Kulturelle Transfers um 1900 und in der Gegenwart (s. 23–41). Wien: Passagen Verlag.
Middell K., Middell M. (1994). Forschungen zum Kulturtransfer. Frankreich und Deutschland. Grenzgänge, 1: 107–122.
Miller M. (2004). Comparative and cross-national history: Approaches, differences, problems. W: D. Cohen, M. O’Connor (red.), Comparison and History: Europe in CrossNational Perspective (s. 115–132). New York – London: Routledge.
Mitterbauer H. (2009). Mittler und Medien. Reflexion über zentrale Kategorien des Kulturtransferforschung. W: M. Birk (red.), Zwischenräume. Kulturelle Transfers in deutschsprachigen Regionalperiodika des Habsburgerreiches (1850–1918) (s. 25–37). Wien: LIT Verlag.
Paulmann J. (1998). Neue historische Literatur. Internationaler Vergleich und interkultureller Transfer. Zwei Forschungsansätze zur europäischen Geschichte des 18. bis 20. Jahrhunderts. „Historische Zeitschrift”, 267(3): 649–685.
Pick D. (2013a). Czym jest transfer kultury? Transfer kultury a metoda porównawcza. Możliwości zastosowania transferts culturels na gruncie polskim. W: M. Zielińska, M. Zybura (red.), Monolog, dialog, transfer. Relacje kultury polskiej i niemieckiej w XIX i XX wieku (s. 255–270). Wrocław: Wydawnictwo Gajt.
Pick D. (2013b). Drogi i uwarunkowania transferu kultury z Republiki Federalnej Niemiec do Polski w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. W: M. Zielińska, M. Zybura (red.), Monolog, dialog, transfer. Relacje kultury polskiej i niemieckiej w XIX i XX wieku (s. 93–108). Wrocław: Wydawnictwo Gajt.
Rossini M., Toggweiler M. (2014). Cultural transfer. „Word and Text – A Journal of Literary Studies and Linguistics”, 4(2): 5–9.
Wendland A.V. (2012). Cultural transfer. W: B. Neumann, A. Nünning (red.), Travelling Concepts for the Study of Culture (s. 45–66). Berlin: Walter de Gruyter.
Werner M. (2005). Transfer und Verflechtung. Zwei Perspektiven zum Studium soziokultureller Interaktionen. W: H. Mitterbauer (red.), Ent-grenzte Räume. Kulturelle Transfers um 1900 und in der Gegenwart (s. 95–107). Wien: Passagen Verlag.
Wiszewski P. (2018). Niemcy o Polsce i Polakach? O różnych poziomach transferu treści kulturowych w średniowieczu. „Kwartalnik Historyczny”, 125(3): 721–733.